Ana Sayfa 151. Sayı Çincede kelime yazma yolları

Çincede kelime yazma yolları

14899

Bu yazı okurda Çince hakkında bir merak uyandırırsa, Boğaziçi, Yeditepe, Ortadoğu Teknik Üniversitesi’nde kurulu bulunan Konfüçyüs Merkezlerine uğrayabilir, Çin dili, kültürü hakkında bilgilerinizi geliştirebilir, hatta belki de Çince kurslarına devam edebilir.

Çincenin karakterler kullanılarak yazıldığı bilinen bir olgudur. Ben bu kısa yazımda bu “kargacık burgacık” karakterlerin sistematiğini ana çerçevesiyle tanıtmaya çalışacağım.

Çincenin yazısının karakterleri denen ifadenin Çincesi hanzi olarak adlandırılmaktadır. “Han” kelimesi Çincede, Çin ile ilgili kavramlardan bazılarını ifade etmektedir. Han yü (Çince), Han zu (Çin’de çoğunlukta olan, Türkçede “Çinli” dediğimizde anladığımız milliyet), han zi (Çin yazısını yazmak için kullanılan yazı karakterler; telaffuzu, hanzı şeklindedir).

Çin’deki savaşan beylikler dönemini bitirip Çin’i birleştiren ilk merkezi feodal hanedanlık olan Qin (telaffuzu: Çin) Hanedanı’nı (MÖ 221-MÖ 206), Han Hanedanı (MÖ 206-MS 220) takip etmiştir. Yukarıda anılan “han”lar, Çin’in en uzun süre saltanat süren bu Han Hanedanı’ndaki “han”dır. Han ayrıca, Li, Liu, Wang, Zhang gibi Çin’de yaygın olan bir soyadıdır.

Çin yazısının şimdilik bilinen ilk örnekleri kaplumbağa kabuklarına yazılmış fal metinleridir (yaklaşık MÖ 13. yüzyıldan itibaren) Hanzilar Han Hanedanlığı döneminde 20. yüzyılın ortalarına kadar sürecek şekillerini almıştır. Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra hanziların yazımı sadeleştirilmiştir.

Çince zaman zaman tek heceli dil olarak tanımlanmaktadır. Bu tanım eski Çince için büyük oranda doğru olmakla birlikte yeni Çince için geçersizdir. Eski Çincede kavramların sessel karşılığı olan kelimeler tek heceden oluşmaktaydı. Kelimelerin bir hanzi karşılığı bulunurdu. Bu durum artık değişmiştir, yeni Çince kelimeler birden çok heceden de oluşur.

Hanzi üretimi

Çincede kelimeleri yazma yollarından birincisi, hanzi üretmektir. Hanzi üretiminin yolları şöyledir:

Hanziların az sayıdaki kısmını temel hanzilar oluşturmaktadır. Bu hanzilar şekilleri itibariyle ifade ettikleri kavramı tarif ederler. Aşağıdaki iki örnek, temel hanzidır.

口 : ağız, insan ağzı, yuva, giriş

王 : feodal bey

Temel hanzilara bazı eklemeler yapılarak yeni hanzilar oluşturulur. Örneğin:

中 : orta, merkez

玉 : yeşim taşı, yeşim

Hanziların çoğunluğunu ise birleşik hanzilar oluşturmaktadır. Hanzilar değişik şekillerde birleştirilir. Bu şekillerden bazılarına örnekler aşağıda gösterilmektedir.

İç içe yazma:

国 : devlet. Yeşim taşı ve ağız karakterlerinin içi içe yazılmasından oluşur. Yeşim taşı en değerli nesnedir -altından daha değerlidir. Öte yandan, devlet demek, sistem demek, kanun demektir. Kanun demek, beyin ağzından çıkan buyruk demektir. Beyin ağzından çıkan sözler, yeşim kadar değerlidir.

回 : geri dönme, bir tur atma, cevap. Bir yuvadan çıkan şey, aynı yuvaya geliyor. Söz ağzımdan çıkıyor, karşılık olarak başka bir ağızdan çıkan söz bana geri geliyor.

Altlı üstlü yazma:

古 : tarihi geçmişi uzun olan, eski. Ağız ve on ( 十 ) karakterlerinin altlı üstlü yazılmasından oluşur. Eski bir hikaye, on kuşak boyunca ağızdan ağza geçip günümüze gelmişse eski olma vasfını kazanır.

男 : erkek. Tarla ( 田 ) ve güç ( 力 ) karakterlerinin altlı üstlü yazılmasından oluşur. Çincede erkek yazmak için iki karakter birleştirilirken kadın kelimesinin Çincesi temel hanzidır: 女

美 : güzel, güzellik. Koyun ( 羊 ) ve büyük ( 大 ) karakterlerinin altlı üstlü yazılmasından oluşur. Şu şiir, bu hanzinin anlamını izah edecektir düşüncesindeyim:

Koyunlarım otladı, semirdi, yağlandı,

Birini kessem bir hafta yeter.

Mal varlığımla gurur duyuyorum,

Baktıkça bakasım geliyor güzellerime.

(MÖ 7. yüzyıla tarihlenen, Zhang Qing Zhong’un [telaffuzu: Çanğ Çinğ Çonğ] “Gurup Vaktinde Hayatın Anlamı” adlı şiiri)

İçinde “iri koyun” gibi bir ifade bulunması aldatıcı olmasın, Çin’deki bütün güzellik salonlarının, dergilerinin ve berberlerin camında bu hanziyı görürsünüz. Çin’de “güzel” derken de, yazarken kimsenin gözü önüne veya aklına iri koyun imgesi gelmemektedir. Çincede güzel kelimesinin karşılığı meğiy, büyük ve iri kelimelerinin karşılığı da, koyun kelimesinin karşılığı yanğ’dır.

西 : batı. Kuşu temsil eden bir şekil ile yuva karakterinin altlı üstlü yazılmasından oluşur. Bilindiği gibi, güneş batınca kuşlar yuvaya döner.

看 : görmek, seyretmek, hasta doktora gitmek, doktor hastaya bakmak vb. El ( 手 ) ve göz ( 目 ) karakterlerinin altlı üstlü yazılmasından oluşur. Malum, eskiden güneş siperlikli serpuşlar yoktu, insanlar bir yerlere bakarken bir ellerini kaşlarının tepesine dayayarak bakıyorlardı.

Sağlı sollu yazma:

好 : iyi. Kadın ( 女 ) ve çocuk ( 子 ) karakterlerinin sağlı sollu yazılmasından oluşur.

加 : eklemek, yükseltmek, toplamak, bastırmak, pompalamak. Güç ( 力 ) ve ağız ( 口 ) karakterlerinin sağlı sollu yazılmasından oluşur. Bu hanzi için bir açıklama veya yorum yapamayacağım. Önceden geçen iki karakterin birlikte kullanıldığı bir hanzi olması nedeniyle burada gösterdiğim bu kelime, spor karşılaşmalarında kullanılan tezahürat sözünde geçer: 加油. Kelime kelime çevirisi “yağ bas”. Anlamı “gaza basmak, gazlamak”, tezahürat sözü olarak anlamı “haydi bastır!”.

Üst üste yazma:

東 : doğu. Güneş ( 日 ) ve ağaç ( 木 ) karakterlerinin üst üste yazılmasından oluşur. Güneşi ancak ve ancak doğarken ağacın arkasında görebilirsiniz. Bu hanzi günümüzde basitleştirilmiş şekliyle, 东 şeklinde kullanılmaktadır.

Hanzi birleştirirken hanzilarda kısmi değişiklik oluşması:

Yukarıdaki görmek örneğinde görüldüğü gibi, birleşip yeni hanzi oluşturan hanzilardan biri veya birkaçının çizgilerinin şeklinin değişmesi çok sık gerçekleşen bir durumdur.

我 : el ( 手 ) ve kılıcı temsil eden bir işaretin sağlı sollu yazılmasından oluşur. MÖ 2. binin başlarından söz ettiğimizi hatırlatarak başlayacağım açıklamamı şöyle bitirmek istiyorum: Elimde silahım varsa ancak, ben, ben olurum. Yoksa köle olurum. MS 2. binin başlarında durum nasıl olur acaba? Mutlaka büyük değişimler yaşanacaktır. Zafer tanrıçasının adını taşıyıp kendi kendine bağlanan ayakkabılar, uçan kaykaylar… Bu hanzida el karakterinin ikinci yatay çizgisinin sağa doğru uzatıldığı fark edilecektir.

İkiden çok hanzi birleştirme:

Yeni hanzilar üretilirken üç veya daha çok hanzi birleştirilebilir:

是 : -i- fiili (-i-, -dir, ol-). Güneş ( 日 ), alt ( 下 ) ve kişi ( 人 ) karakterlerinin alt alta sıralanmasından oluşur. “Güneşin altındayım, o halde varım.” denmek istenmiş olabilir kanısındayım. (Ayrıca yazının son bölümündeki örnek cümleye bakınız.)

Kökler

Hanziyı oluşturan karakterler topluluğunun sağına, soluna, aşağısına, yukarısına ve üzerine konulan, bazıları tek başına anlamsız olup ancak hanzi içerisinde işleve sahip olan işaretlerdir. Sıklıkla kullanılan köklerden üç örnek aşağıda görülmektedir:

Çatı kökü ( 宀 )

Bir hanzinın üstüne bu kök işareti konduğunda, daha doğrusu bu kökün altına bir hanzi yazıldığında ne olabileceğini görelim:

家 : ev. Oh çok şükür, avcı-toplayıcı komşularımız gibi tavşanların peşinde koşturmuyoruz, konar-göçer komşularımız gibi koyunların peşinden yaylaya çıkıp kışlaya inmiyoruz. Yerleşik hayata geçmemiz iyi oldu ya. Artık altına başımızı sokacağımız sabit bir damımız ve yanımızda sakin sakin çöplerimizi yiyip proteine dönüştüren domuzlarımız var. Böyle bir yere ev denir. Dur bak ya, “ev” yazarken evimizin en önemli kısımları olan çatı ve domuzu kullanayım.

安 : güvenlik, huzur, güven ve benzeri. Çatının altındaki karakteri yukarılardaki hanzilar arasında arayıp tanımayı ve bu hanziyı anlamlandırmayı okura bırakıyorum.

Ağaç kökü ( 木 )

Anlamını bilmesek de, şunların hepsinin ağaç adı olduğu, hanzilarının sol tarafında bulunan ağaç karakterinden dolayı, açıkça bellidir.

杨 , 松 , 核 , 板 , 桃 , 梅

Üç Damla Su kökü ( 氵)

Şunların hepsinin sıvı olduğu bellidir:

河 (ırmak), 湖 (göl), 酒 (içki), 汁 (meyve suyu), 油 (yağ), 液 (sıvı)

Bu yazının konusuyla ilgisi olmamakla birlikte, burada göl kelimesinin yazılışı üzerinde biraz durmak istiyorum. Göl kelimesinin hanzisı incelendiğinde, solda bulunan üç damla su, ortada bulunan eski ve sağda bulunan ay ( 月 ) karakterleri görülür. Bu durum, Nasrettin Hoca’nın eski dolunayların kırpılıp yıldız yapıldığı hipotezinin karşısına, eski ayların birleştirilip göl yapıldığı hipotezini koymaktadır. Hangisinin doğru olduğu konusunda kararı âlimlere bırakıyorum.

Kökler, hanzinın sağına, soluna, aşağısına, yukarısına ve üzerine yazılırlar. Belirttiğimiz gibi, her birinin bağımsız olarak bir anlamı vardır da denilemez. Örneğin yazının en başında, 中 hanzisını göstermeden önce, “temel hanzilara bazı eklemeler yapılarak yeni hanzilar oluşturulur.” açıklamasını yapmıştık. Bu “ekleme”de, eklenen şey kök’tür. Bir örnek daha verelim:

数 : saymak. Burada hanzinin sağ tarafında bir kök görülmektedir. Kültür ( 文 ) hanzisından gelişen bu kökün sol tarafında altlı üstlü yazılmış iki hanzi görülmektedir. Üstteki hanzi pirinç, alttaki hanzi kadın demektir. Tarihte bir dönem erkekler hayvan avcısı, kadınlar bitki toplayıcısı idi. Bu hanzida kadınların yaptığı bitki toplama işlemi, saymak eylemiyle ilişkilendirilmiş, eylemin yazılışında temel besin olan çeltik bitkisi düşünülmüştür.

Bir hanzi düşünelim ki içinde üç hanzi birleştirilmiş, bir yanına da bir kök işareti yazılmış olsun. Bu durum, Çin yazısının, hanziların, karmaşıklığını gösterir. Ancak hanzi üretim sisteminin özü, sadedir.

Buraya kadar hanziları veya hanzilarla kökleri birleştirerek yeni bir hanzi yapmanın yollarını gösterdik. Şu bilinen gerçeği tekrar etmek istiyorum: Önce konuşma vardır. Kelimeler ve diğer dilbilgisel unsurlar bir sözdizimi sistemine göre dizilerek cümleler yapılır. Yazmak, zaten var olan bu durumu kayıt altına alma yöntemlerinden biridir. Dolayısıyla hanzilar birleştirilerek yeni kelime yapılıyor değil, var olan binlerce (günümüzde on binlerce) kelimeyi yazmak için hanzilar yapılıyor ve var olan hanzilar birleştiriliyor.

Çincede yeni kelime yapma yolu

Çincenin yazma sisteminin çerçevesini çizmeye kısa bir ara verip Çincede yeni kelime yapma yolunu da kısaca tanıtmak istiyorum.

Çincede yeni bir kavramı ifade edecek yeni kelime yapmanın yolu, var olan kelimeleri birleştirmektir. Aşağıda örnekleri gösterilen bu durumu isim tamlaması olarak düşünmemek gerektiğini belirtmek istiyorum. Yeni kelimeyi oluşturan eski kelimelerin tek tek var olan anlamları kısmen erimiş veya tamamen yok olmuştur. Durum, Alsancak, Naldöken, Maltepe, şeytan tırnağı ve bilgisayar kelimelerinde olduğu gibidir. Yeni kelimelerin yazılması ise, bekleneceği gibi, yeni kelimeyi oluşturan eski kelimelerin hanzilarının yan yana yazılması ile olur. Bazı örnekleri görelim:

中国 : Çin (merkez devlet),

银行 : banka (gümüş mekânı),

电话 : telefon (elektrikli ses),

手机 : cep telefonu (el makinesi),

洋火 : kibrit (yabancı ateş)

北京 : Pekin (Beijing) (kuzey başkent),

南京 : Nanjing (güney başkent),

东京 : Tokyo (doğu başkent)…

Batı başkentin Ankara olmasını beklerdim. Ama değilmiş. Çincede Batı başkent diye bir yer adı yoktur.

Yabancı dilden gelen kelimelerin yazılışı

Ankara’nın Çincede nasıl söyleneceği ve yazılacağı konusuna gelince, Çincede kelime yazmanın diğer yolu ortaya çıkmaktadır. Yabancı dilden gelen kelimelerin hecelerinin seslerine en yakın Çince hecelerin hanziları kullanılarak söz konusu yabancı kelime yazılır. Çincede Ankara, an ka la; Almanya, de guo (telaffuzu: dığguğo); Rusya, e luo si (telaffuzu: ıluğosı); İtalya, yi da li; Roma, luo ma (telaffuzu: luğomağa); Cem ve Jim, jie mu (telaffuzu: ciğemu); Murat mu la de (telaffuzu: muladı) olarak söylenmektedir.

Başka dillerde hanzi kullanımı

Japoncada da, kelime köklerinin yazılmasında hanzi (Japoncası kanci) kullanılmaktadır. Japoncada hanziların yazılışında eski yazılış şekilleri kullanılmaktadır.

Tekrar Tokyo örneğini inceleyelim. Çincede (latin alfabesiyle Dongjing şeklinde yazılan) 东京 kelimesi, dunğcinğ şeklinde söylenir. Japoncada (eski yazıyla 東京şeklinde yazılan) aynı kelime, tôkyô olarak söylenir.

Durumu şuna benzetebiliriz. Gürcistan, Türkiye ve Bulgaristan’da hanzilar ile yazı yazılıyor olsaydı, üç ülkenin insanlarından biri bir hanzi grubunu görünce kendi dilinde o hanzi grubunun ifade ettiği kelimeyi söyleyecekti.

Tokyo ve Beijing kelimelerinin tesadüfen ikişer heceli olmasının, Japoncada da her hanziya bir hece karşılık gelir şeklinde bir yanılgı yaratmasını önlemek için şu örnekleri inceleyelim:

Araba kelimesi Çincede, 车 (latin alfabesiyle: che) şeklinde yazılır çııı şeklinde söylenir. Japoncada (eski yazı ile 車 şeklinde yazılan) aynı kelime, kuruma şeklinde söylenir.

Hanzisının eski ve yeni yazılışları yukarıda gösterilen doğu kelimesinin Çince karşılığı dunğ, Japonca karşılığı (tô-kyô ’daki değil) higaşi ’dir.

Japoncanın yanı sıra, tarihte Kore ve Vietnam’da da yazı dilinde hanzi kullanılmış, ancak günümüzde bu iki dilde alfabetik yazıya geçilmiştir.

Birkaç Çince örnek ifade

Çince ifade: 天安门

Kelime kelime çevirisi: gök – güvenlik – kapı

Anlamı: İlahî Huzur Kapısı

Çince ifade: 我去天安门 。

Kelime kelime çevirisi: ben – git – Tian an men

Anlamı: Tiananmen’a gidiyorum.

Çince ifade: 我是中国人 。

Kelime kelime çevirisi: ben – dir – Çin – kişi

Anlamı: Ben Çinliyim.

Kaç hanzi var?

Çok. Muhtelif yıllarda yazılmış Çince sözlüklerin yazım yılı ve içindeki hanzi sayıları şöyledir:

100 yılı 9.353

1011 yılı 26.194

1989 yılı 54.678

2004 yılı 106.230

Çinliler bu kadar hanziyı nasıl öğreniyorlar?

Öğrenmiyorlar. Her çalışanın kendi çalışma sahasıyla ilgili olarak bildiği hanzilar vardır, genel kullanımdaki hanziların yanı sıra bunları bilirler. Onun ötesinde, ormancının bildiği hanziyı tarihçi bilmez, eczacının bildiği hanziyı sanayici bilmez. Bunun yanı sıra, aynı iş yerinde çalışan insanlar bile bazen kafasını işinden kaldırıp, “Falancanın hanzisı nasıl yazılıyordu?” diye ortaya sorar ve odadan biri sevabına söyleyiverir. Kimse bilmiyorsa soran gidip sözlükten bakar.

Genel kullanımdaki hanzi dedim. Kaç tane bunlar?

20. yüzyılın 1997 senesinde Çin’e ilk kez duhul ettiğim vakitte, “Gazete okumak için 2000 hanzi kâfi” diye sağda solda okurdum. Şimdilerde ise “Gazete okumak için 3000 hanzi yeter” denir oldu.

Bilgisayarların, telefonların dil ayarlarında Basitleştirilmiş Çince ve Geleneksel Çince şeklinde seçenekler görüyorum. Yukarıda ben de bu ifadeyi kullandım. Nedir bu?

Çin’in Tayvan, Hong Kong, Makao bölgelerinde Çin yazısı -hanzilar- sadeleştirilmedi. Bu bölgelerde kullanılan eski yazıya “Geleneksel Çince”, sadeleştirilmiş yeni yazıya “Basitleştirilmiş Çince” denmektedir. Burada dil değil, dilin yazısı kastedilmektedir. Örneğin, kapı kelimesinin hanzisı, yeni yazı ile 门, eski yazı ile: 門 şeklindedir. Eski yazıdaki şeklin kapı kanatlarına benzediği görülmektedir.

En karmaşık hanzi hangisidir?

Telaffuzu bianğ şeklinde olan bu karakter, bir makarna adı olan bianğ bianğ miyen kelimesini yazarken kullanılır. Hanzida galiba makarnanın tarifi ayrıntılı olarak veriliyor, diye düşünüyorum. Bu hanziyı klavye ile yazmak mümkün değildir. Ancak elle yazılmış şeklinin imajı metne yerleştirilebilir.

Not: Bu yazıyı yazmam konusunda ilhamımı İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim üyesi Murat A. Karavelioğlu’ndan aldım. Metro beklerken yaptığımız o sohbet olmasaydı bu yazıyı yazmayı hiç düşünmeyecektim.

İlham deyince… MÖ 7. yüzyılda yaşamış Zhang Qing Zhong adlı bir Çinli şair yoktur. Böyle bir şair adı uydurmaktaki amacım, meçhul Çinlilerin ismi olarak söylenen -meçhul bir Türk’ün bulduğu- Çanğ Çinğ Çonğ ismine bir gönderme yapmaktı. Doğal olarak, olmayan bu şairin öyle bir şiiri de yoktur.

Önceki İçerikBir aydınlanma savaşçısını daha yitirdik
Sonraki İçerik Kumarhanede kazanmak!