İnsanları diğer hayvanlardan ayıran en önemli özelliklerden biri kuşkusuz iletişim kurarken bir “dil” kullanıyor olmaları. Dilin hayvanlar arasındaki iletişimden farklarına daha önce bu köşede yer verdiğimiz bir derleme ile giriş yapmıştık. Şimdi ise insanların kullandığı dilin işlevleri üzerine Atakan Altınörs’ün, yine 50 Soruda Dil Felsefesi (1) kitabında aktardığı kısa ve sade yanıta bir göz atalım:
Dilin işlevleri nelerdir?
“Geçtiğimiz yüzyılın önemli dilbilimcilerinden Roman Jacobson bir mesajın lengüistik statüsünün, baskın işlevine bağlı olduğunu belirterek dilin işlevlerini şöyle sıralar:
[1] Vurgunun kontekste yapıldığı referansta bulunma işlevi;
[2] mesaj vereni merkeze alan heyecansal işlevi;
[3] vurgunun mesajın alıcısına kaydığı gayrete getirme işlevi;
[4] mesajların esasen iletişime girmek, iletişimi sürdürmek veya kesmek amacıyla kullanıldığı duygusal işlevi;
[5] söylemin koda odaklandığı üst-dil işlevi;
[6] sonuncu olarak da vurgunun bizzat mesaja, olduğu gibi mesaja yapıldığı poetik işlevi (Jacobson, 1963: 213).
“Dilin bu işlevlerini örnekleyelim:
[1] Enformasyon iletmekten oluşan referansta bulunma: Şoför yayalara “buyurun, geçin” işareti yapıyor.
[2] Bir heyecanı yansıtma: Kaba herif!
[3] Muhatap üzerinde etki uyandırmayı hedefleyen gayrete getirme işlevi: Çekil oradan!
[4] İrtibat kurma ya da kurulmuş olanı sürdürmekten oluşan duygusal işlevi: Bu sabah daha iyi misiniz?
[5] Güzeli arayan poetik işlevi: Ah şişede lâl, hem de ay hilâl…
[6] Hatibin kendi söylemini düzenlemesine imkân veren üst-dilsel işlevi: Söylediklerimle kimi kastettiğimi anlıyorsunuz.
“Jacobson’ın bu işlevleri sıralarken dilin anmadığı bir özelliğine dikkat çeken yazarlar vardır (Picq, 2006: 20): suiistimal. Sözlü dil kişiler, olgular, olaylar, nesneler, vb. hakkında onların gıyabında konuşmaya imkân tanır. Oysa eklemli dilin dışında kalan iletişim biçimleri (mimikler ve jestler, hayvanların iletişim biçimleri) olaylar ile eşzamanlı olarak kullanılır. İşte sözlü dilin bu “gıyabında konuşma” özelliği suiistimale kapı aralar: Yani, dili kullanarak karşımızdakini kandırma, -mış gibi davranma ve yalan söyleme.
“İnsan dili, hayvanların iletişim biçimlerinden, üst-dilsel ve sevke tâbi [discursive] (birçok ideayı tek bir cümle içinde bir araya bağlama) işlevleriyle ayrılır. Hayvanlar arasındaki iletişim biçimleriyle insan dili arasındaki farklılığı ele alacağımız soru başlığı altında, Popper’ın dilin tasvir ve ispatlama işlevlerine dikkat çektiğini göreceğiz. (Bkz. Hayvanlar konuşabilir mi?) Geçtiğimiz yüzyılda John Langshaw Austin gibi bazı filozoflar ise, dilin “icra edici” [performative] işlevini gözler önüne sermiştir. Dilin son derece ilginç bu işlevini Austin ile ilgili soru başlığı altında açacağız. “Dilin işlevleri nelerdir?” sorusuna cevabımızı bitirirken şunu da ekleyelim: Yukarıda sıralanan işlevler şüphesiz ki dilin bütün işlevlerini ortaya koymak gibi bir iddiayı içermemektedir. Sıralananlara, meselâ dilin buyurucu [prescriptive] ve hatta “sözümona” (vehmedilen) bir işlev olarak büyüsel [magic], vb. işlevler ekleyerek listeyi daha da uzatmak her zaman mümkündür.”
Kaynaklar:
1) Altınörs, Atakan, 50 Soruda Dil Felsefesi, İstanbul, 2016, ss. 26-28.
2) Jacobson, Roman (1963), Essais de linguistique générale, Fr. Çev. Nicolas Ruwet, Paris: Minuit.
3) Picq, Pascal vd. (2006), Les Origines du Langage, Paris: Le Pommier.
