Ana Sayfa Bilim Gündemi Elazığ depremi üzerine: Kayıplar, fay yapısı, öncü/artçı depremler ve sonrası

Elazığ depremi üzerine: Kayıplar, fay yapısı, öncü/artçı depremler ve sonrası

2648

Prof. Dr. Haluk Eyidoğan
Dr. Tiegan Hobbs, Deprem Risk Bilimi Uzmanı, Temblor

24 Ocak 2020 günü 17:55’de Elazığ’ın Doğanyol ilçesi civarında yaklaşık 8 km derinliğinde 6.8 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. Yıkılan binalar nedeniyle 41 kişi öldü. Elazığ, Malatya ve Diyarbakır’da 1.607 kişinin yaralandığı bildirildi [1]. Bununla birlikte, yerel arama ve kurtarmanın hızlı yanıtı nedeniyle, 45 kişi yıkılmış binalardan kurtarıldı. Türk Kızılayı ile Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) ihtiyaç sahiplerine acil durum yardımı sağlamayı sürdürmektedir [1,2]. Şu anda okullarda, spor tesislerinde, yurtlarda, çadırlarda ve kamu sığınak alanlarında barınma sağlayan yaklaşık 10.000 kişi evsizdir [2].

ŞEKİL 1: Türkiye’nin doğusundaki karmaşık jeolojik yapı ve faylanmalar, Arap Levhası’nın Avrasya Levhası’na karşı kuzeye doğru hareketi ve sol yanlı Doğu Anadolu Fay’ı (EAFZ) boyunca kayması neden olur (3, 4).

Türkiye’yi parçalayan tektonik levhaların çarpışması
Bu zarar verici depreme acaba ne neden oldu? Doğu Akdeniz Avrasya, Afrika, Arap ve Anadolu Levhaları arasında devam eden hareketin bir sonucu olarak karmaşık bir jeolojik yapı sergilemektedir. Bu hareket sonucunda Anadolu Levhası’nda çok sayıda kırılmalar ve faylar oluşmakta ve bu faylar boyunca birçok büyük deprem meydana gelmektedir. Anadolu’da iki büyük fay deprem tehlikesi yüksek dereceli kuşakları belirler: Kuzey Anadolu Fayı ve Doğu Anadolu Fayı (Şekil 1). Bu iki fay, Anadolu Levhası’nın Afrika ve Arap Levhaları tarafından sıkıştırılmasından oluşan hareketin neredeyse tamamını üstlenir. Doğu Anadolu Fayı tek başına 580 kilometrelik uzunluğundaki bu hareketin üçte biri ile üçte ikisini gerçekleştirir (25-35 milimetre/yıl) (3, 4). 24 Ocak 2020 depremi, 1875 ve 1905 yıllarında sırasıyla 6.7 ve 6.8 büyüklüğünde oluşan depremlerin yer aldığı Doğu Anadolu Fayı’nın Sincik-Sivrice parçasında olmuştur (5, 6).

ŞEKİL 2: 24 Ocak 2020 depreminin öncü depremleri, ana depremi ve artçı depremlerinin haritada görünümü (üstte) ve tarihe göre (altta) değişimi.

Binlerce kişi evsiz kalırken iyileştirme çalışmaları sürüyor
Depremden hemen sonra 1.030 teknik personel 30.000’den fazla binayı araştırarak sahada hasar tespiti yapmıştır. Tespitlere göre 547 bina çökmüş, 6.270 bina ağır hasar görmüş ve 962 bina da orta derecede hasar almıştır [2]. Bu depremden dolayı Malatya ve Elazığ dahil edildiğinde depremden şu ya da bu şekilde etkilenenlerin sayısı 900 bin kişiye ulaşmaktadır. Bu büyüklükte bir şehirde kuvvetli bir depremin olması sonucu bir haftada 713 binanın yıkılması, aynı anda işletmeleri kesintiye uğratması ve halkı psikolojik travmaya sürüklemesi etkinin ne boyutta olacağını göstermesi bakımından önemlidir. Bu amaçla, Türk Kızılay ve AFAD 251 psiko-sosyal destek çalışanını depremden etkilenen bölgelerde kapı kapı dolaşması için görevlendirmiştir (2).

Güçlü sarsıntılar sürüyor
24 Ocak’taki Mw:6.8’lik depremden sonra 28 Ocak’a kadar AFAD tarafından 1.0 ile 5.1 arasında büyüklükte 1.040 artçı deprem kaydedildi. 24 Ocak 2020’den itibaren artçı depremler Doğu Anadolu Fayı boyunca Sivrice’den Pütürge’ye doğru 50 kilometre boyunca yayılırken, fayın iki tarafına doğru toplam 30 kilometrelik bir alana taşmıştır (Şekil 2).

ŞEKİL 3: Deprem bölgesinin uydu veri haritası (7).

Ana depremden önce öncü deprem etkinliği başladı
Deprem verilerini geriye dönük olarak incelediğimizde, 22 Aralık 2019’de ana depremden 33 gün önce, ana depremin dışmerkezine yakın konumda Doğanyol civarında M:4.9 büyüklüğünde bir depremle başlayan bir öncü deprem etkinliği oluştuğunu bulduk. Öncü deprem etkinliği 22 Ocak 2020’ye kadar azalarak sürdü. Bunu takiben 24 Ocak 2020’de Doğanyol merkezli Mw:6.8 büyüklüğünde ana deprem oluştu (Şekil 2). Türkiye’deki kuvvetli ve büyük depremlerin bir bölümünde benzer öncü deprem etkinlikleri daha önce de gözlenmişti (1995 Dinar, Afyon ve 2010 Kovancılar, Elazığ depremleri).

Deprem bölgesinin uydu verileri incelendiğinde Doğu Anadolu Fayı’nın Pütürge Fay parçasının orta kısmı boyunca en az 70 santimetre göreceli yer değiştirmeler yaptığı gözlenmiştir (Şekil 3).

ŞEKİL 4: Türkiye’nin doğusundaki aktif fayların görünümü (Kaynak:MTA). Mavi renkteki daireler, aletsel kayıt döneminde (1900 sonrası) Doğu Anadolu Fayı boyunca Mw:6.0 büyüklüğünde meydana gelen depremleri göstermektedir.

Doğu Anadolu Fayı üzerindeki sismik boşluk
1900 yılından bu yana Doğu Anadolu Fayı’nın Sivrice Gölü’nün kuzeyinde kalan kesimi birçok kuvvetli deprem yaşanmıştır (Şekil 4). Her ne kadar tüm Doğu Anadolu Fayı’na baktığımızda tarihsel depremler fay kuşağı üzerinde birçok yerde bulunmakla birlikte, güney parçası 1908 depremi ile son 24 Ocak 2020 depremi arasında nispeten sessiz kaldığı görülmüştür (8). İşte bu son depremle sismik boşluğun (deprem olmadan beklenenden daha uzun bir süredir hareket etmeyen fay alanı) doldurulduğu görülüyor. Bilinen en son güçlü depremin 500 yıl önce 1513 yılında olduğu (8, 9) ve bu süre içerisinde sessiz kalan Pütürge-Kahramanmaraş-İslâhiye arasındaki sismik boşluğun yeniden faaliyete geçme olasılığını anlamak için birçok yerbilim araştırmalar gerekiyor. Sanırım önümüzdeki yıllar Pütürge’nin ötesinde, güneybatıya uzanan Doğu Anadolu Fayı’nın yaratacağı deprem tehlikesinin araştırılması yerbilimciler için önemli bir konu olacaktır.

* Eyidoğan, H. ve Hobbs, T., 2020. Recovery Underway Following Damaging 24 January 2020 Elazığ Earthquake in Eastern Turkey, https://temblor.net/earthquake-insights/recovery-underway-following-damaging-24-january-2020-elazig-earthquake-in-eastern-turkey-10478/

Kaynaklar:

1) Disaster and Emergency Management Presidency Situation Report on January 26th, 2020. https://en.afad.gov.tr/press-release-17–response-and-rehabilitation-continues-in-the-aftermath-of-earthquake-in-elazig-and-malatya

2) Disaster and Emergency Management Presidency Authority Situation Report on January 30th, 2020. https://en.afad.gov.tr/press-release-rehabilitation-efforts-in-elazig-and-malatya-quake-zones-continue

3) Stein, R. S., Barka, A. A. & Dieterich, J. H., 1997. Progressive failure on the North Anatolian fault since 1939 by earthquake stress triggering, Geophysical Journal International, Volume 128, Issue 3, March 1997, Pages 594–604, https://doi.org/10.1111/j.1365-246X.1997.tb05321.x

4) Bulut, F., Bohnhoff, M., Eken, T., Janssen, C., Kılıç, T., & Dresen, G. (2012). The East Anatolian Fault Zone: Seismotectonic setting and spatiotemporal characteristics of seismicity based on precise earthquake locations. Journal of Geophysical Research: Solid Earth, 117(B7).

5) Duman, T.Y. & Emre, Ö., 2013. The East Anatolian Fault: geometry, segmentation and jog characteristics Geological Society, London, Special Publications, 372, 495-529.

6) Taymaz, T., Eyidoğan, H. & Jackson, J., 1991. Source Parameters of Large Earthquakes in The East Anatolian Fault Zone (Turkey), Geophysical Journal International, Volume 106, Issue 3, September 1991, Pages 537-550.

7) Sotiris Valkaniotis (https://twitter.com/SotisValkan) and the ESA (https://www.esa.int/)

8) Özer, Ç., Çakıcı, H. & Kocadağıstan, E., 2020. 24 January 2020 (20:55 TS) Mw6.8 Elazığ-Doğanyol, Eastern Turkey Earthquake, Evaluation Report, Atatürk University Earthquake Research Center, 26.01.2020 Erzurum, 20 pages (in Turkish).

9) Nalbant, S.S, McCloskey, J., Steacy, S. &. Barka, A. A., 2002. Stress accumulation and increased seismic risk in eastern Turkey Earth and Planetary Science Letters 195 (2002) 29-298.