Yarım asırdan daha uzun bir süre çığır açıcı pek çok bilimsel çalışmaya ev sahipliği yapmış olan, Porto Riko’nun simgeleşmiş Arecibo Gözlemevi, taşıyıcı kablolarında meydana gelen kritik hasarlar sonrası emekliye ayrılıyor.
Birleşik Devletler Ulusal Bilim Vakfı’nın (NSF: National Science Foundation) 19 Kasım’da yaptığı duyuruda, 305 metrelik açıklığa sahip dev radyo teleskobun “kontrollü bir şekilde hizmetten çıkarılacağı” belirtildi. Kararın gerekçesi, teleskobun 900 tonluk merkezi alıcı platformunu destekleyen kablolarda geçtiğimiz aylarda iki büyük hasarın meydana gelmesi ve bu hasarların tamirinin iş güvenliği açısından ciddi riskler barındırması.
Yapılan açıklamada, “Birden çok bağımsız mühendislik şirketi tarafından yapılmış değerlendirmede, yapının büyük çaplı bir felaket tehdidiyle karşı karşıya olduğu ve yapıyı taşımaktan sorumlu kabloların ağırlığa daha fazla dayanamayabileceği tespit edildi” denildi. Mühendislere göre, herhangi bir tamir girişiminin işçilerin yaşamını tehlikeye sokacak potansiyel tehlikeler barındırdığı ve tamir başarılı bir şekilde gerçekleştirilse dahi yapının büyük ihtimalle uzun dönemli denge problemleri yaşayacağı belirtildi. Mühendislerin yapının tam olarak ne zaman çökeceğini söylemesi mümkün olmadığından, planlamaların hızla tamamlanması gerekiyor.
NSF’nin Matematiksel ve Fiziksel Bilimler bölümünde direktör yardımcısı olarak görev yapan Sean Jones bu kararın, “Beklenmedik ve kontrolsüz bir çöküşün yaşanması durumuna karşı insanların can güvenliğini korumak ve Arecibo Gözlemevi’ni –ziyaretçi eğitim merkezi de dahil– tümüyle kaybetmeyi önlemek amacıyla” alındığını söylüyor: “Bu, NSF için kolay bir karar olmadı. Ancak insanların güvenliği bizim birinci önceliğimizdir.”
Yakın geçmişte meydana gelen doğa olayları düşünülürse, yılların Arecibo’ya nazik davranmadığı şüphesiz. Dev radyo teleskop 2017’nin Ekim ayında meydana gelen Maria Kasırgası’ndan sert bir şekilde etkilendi. Kasırga sırasında iskelelerinden biri parçalanıp düşen teleskobun, çanağında yer alan 38 binden fazla alüminyum panel hasar aldı. 2019 yılının Aralık ayında ise bir deprem ve çok sayıda artçı sarsıntı atlattı. Arecibo’yu emekliye ayırtan ağır kablo hasarının bu olaylarla ilgisi olup olmadığı bilinmiyor, ancak olasılık dahilindeler. Teleskop geçtiğimiz Ağustos ayında yardımcı taşıyıcı kablolarından birini, Kasım ayında ise ana taşıyıcı kablolarından birini kaybetti. İncelemeyi yürüten mühendislerin belirttiğine göre, geriye kalan kabloların ikisinde ise aşırı aşınma ve yıpranmalar göze çarpıyor. Bu kabloların eskisinden de fazla yüke maruz kaldığı düşünülürse, yapı müdahale etmek için fazlasıyla riskli.
Teleskobun hizmetten çıkarılacak olmasına karşın Arecibo Gözlemevi bütünüyle kapatılmayacak. NSF’nin eylem planı henüz netleşmemiş olmakla birlikte, teleskopun çevresindeki tesislerin mümkün olduğunca korunması ve bunların araştırma ve eğitim faaliyetlerinde kullanılması planlanıyor.
1963’te inşa edilen ve 305 metrelik açıklığıyla uzun yıllar Dünya’nın en büyük tek çanaklı radyo radarı/teleskopu olma unvanını taşıyan Arecibo (günümüzde Çin’in 500 metre açıklığa sahip FAST isimli radyo teleskobunun ardından ikinciliği göğüslüyor), olağandışı boyutlarıyla bilim insanlarına gözü pek hedeflere ulaşma imkânı sağladı. Asteroid, kuyruklu yıldız ve gezegenlerin detaylı radar haritalarının çıkartılması, hızla dönen pulsarların (düzenli atımlarla uzaya radyo dalgaları gönderen nötron yıldızları) egzotik fiziğinin incelenmesi ve hatta dünyadışı yaşam araştırmalarının (SETI) parçası olarak uzay boşluğuna mesajlar gönderilmesi Arecibo’nun kullanıldığı araştırma sahalarından bazılarıydı. 1974’te ilk kez bir pulsar çifti Arecibo aracılığıyla gözlendi ve kaşiflerine –bu gözlemleri üzerine inşa ettikleri ve genel göreliliği doğrulan kuramsal çıkarımların dolayı– Nobel Fizik Ödülü’nü kazandırdı. Benzer şekilde, ilk milisaniye pulsarı (milisaniye mertebesinde periyotları olan pulsarlar) gözlemine de 1982’de Arecibo ev sahipliği yaptı. 1992’de ise bir pulsar etrafında dönen ilk ötegezegenler keşfedildi. Arecibo ayrıca, Birleşik Devletlerin Dünya’nın yakınındaki asteroidleri izlediği (radar atımlarının kayalardan geri sekme süresi hesaplanarak mesafe ölçümü yapılıyordu) anahtar tesislerden biriydi. Her yıl yaklaşık olarak 200 biliminsanı çalışmalarında Arecibo’nun maharetlerinden yararlanıyordu.
Kaynaklar:
1) https://www.scientificamerican.com/article/arecibo-observatory-to-close-its-giant-eye-on-the-sky/
2) https://www.sciencemag.org/news/2020/11/famed-arecibo-telescope-brink-collapse-will-be-dismantled
3) https://www.britannica.com/topic/Arecibo-Observatory
