28 Mart 2025 Myanmar (Mandalya) depreminin (7.7) kimliği ve sonuçları

Haluk Eyidoğan

Myanmar Birliği Cumhuriyeti’nin (Burma), Güneydoğu Asya’da Hindistan’ın doğusunda yer almaktadır. Ülkenin güney ve güneybatıda Andaman Denizi ve Bengal Körfezi’ne kıyısı vardır. Asya Kıtası’nın en büyük 10. Ülkesi olan ülke Myanmar’ın nüfusu 60 milyon civarındadır.

Myanmar’ın uygarlık tarihi 9. yüzyıla kadar uzanır. 19. yüzyılda gerçekleşen üç İngiliz-Birman Savaşı sonucunda ülke Britanya sömürgesi olmuştur. Myanmar II. Dünya Savaşı’nda Japon işgaline uğramıştır. 1945’te Müttefiklerce geri alınmış ve 1948’de bağımsızlığına kavuşmuştur. 1962’deki bir askerî darbenin ardından askerî cunta yönetimi kurulmuştur. Myanmar’da etnik grup arasında çekişmeler yaşanmış ve iç savaşlar 70 yılı sürmüştür. 2010 genel seçimlerinin ardından 2011’de askerî cunta feshedilmiş ve sivil bir hükûmet iktidara gelmiştir. Myanmar ordusu 1 Şubat 2021’de bir askerî darbe gerçekleştirerek yönetimi ele geçirmiştir. Myanmar, doğal kaynaklar bakımından çok zengin bir ülke olmasına rağmen, dünyanın ekonomik bakımdan en eşitsiz ülkesi olarak bilinmektedir.

Myanmar’ın Mandalya şehrinin yakınında 28 Mart 2025 tarihinde yerel saatle 12:50’de 7.7 büyüklüğünde yıkıcı bir büyük deprem olmuştur. Güneydoğu Asya’da benzer büyüklükte depremler milyonlarca yıldır süremektedir. Nedeni, Hint Levhası* ile Avrasya Levhası arasındaki kıtasal çarpışmanın (Şekil-1) sonucudur. Bölgenin jeolojik özellikleri nedeniyle bu tür depremler ne ilk ne de son olacaktır.

Levha Tektoniği araştırmalarına göre, 70 milyon önce Hint Okyanusu’nda kuzeye doğru hareket eden Hint Levhası 10 milyon yıl önce Avrasya Levhası’na bindirmiş (çarpmış) ve bugün Himalaya Dağı adını verdiğimiz ve dünyanın en yüksek tepelerine sahip devasa dağ sıralarını ve Tibet Platosu’nu oluşturmuştur.

Hint Levhası’nın kuzeye hareket hızı, bindirme sınırı boyunca (Şekil-1) 29 mm/yıl ile 36 mm/yıl arasında değişmektedir. Hint-Avrasya levhalarının bindirme sınırının uzunluğu doğu-batı yönünde 2.500 km civarındadır ve Himalaya Bindirme Sınırı (Cephesi) adıyla anılır. Bu sınırın kuzeyinde Tibet Platosu yer alır ve levhaların çarpışması yeryüzünde çok karmaşık jeolojik ve tektonik yapılar oluşturmuştur. Bu karmaşık jeolojik yapılar, Tibet Platosu’nun batısında kuzey-güney doğrultusunda uzanan Süleyman Sıradağları’nın etekleri, doğuda Hint-Burma Yayı ve Hindistan’ın kuzeyinde doğu-batı doğrultusunda uzanan yapılar ile kendini göstermektedir. Tibet Platosu bir dizi büyük (>1000 km) doğu-batı yönlü, sol yanal, doğrultu atımlı fay tarafından kesilir. Bu bölgedeki sağ yanal, doğrultu atımlı faylar (sol yanal faylarla karşılaştırılabilir büyüklükte) Karakurum, Red River ve Sagaing faylarını kapsar.

Levhaların hareketleri sürmekte olup zaman zaman büyüklüğü 8’e varan büyük depremler bölgede büyük hasar ve can kayıplarına neden olmaktadır. Şekil-2’de USGS (2025) kayıtlarına göre 1900-2025 yılları arasında Avrasya ve Hint levhaları çevresinde büyüklüğü 6.0 ve daha fazla olan 576 adet depremin dış merkez dağılımları görülmektedir.

Yoğun nüfus barındıran güney Asya’da oluşan ve büyük kayıplara neden depremlere örnek olarak; Bihar’da 1934 yılında 8.1, Kangra’da 1905 yılında 7.5 ve Keşmir’de 2005 yılında 7.6 büyüklüğündeki depremleri gösterebilir. Son iki deprem, bugüne kadar Himalaya ve Tibet Platosu civarında olan depremler arasında en yüksek ölüm oranlarına neden olmuştur. Bu depremlerde toplamda 100.000’den fazla can kaybı olmuş ve milyonlarca kişi evsiz kalmıştır. Deprem kayıtçılarıyla (sismograf) kaydedilen en büyük Himalaya depremi, 15 Ağustos 1950’de doğu Hindistan’daki Assam’da olmuştur. 8.6 büyüklüğündeki deprem Orta Asya’nın geniş bir bölgesinde yaygın olarak algılanmış ve dış merkezi çevresindeki köylerde büyük hasara neden olmuştur.

28 Mart 2025 tarihinde 7.7 büyüklüğünde olan ve Myanmar ve çevresindeki ülkeleri etkileyen deprem, kuzey-güney doğrultusunda kesen ve bölgedeki en büyük faylardan biri olan Sagaing Fayı üzerinde olmuştur (Şekil-2). Sagaing Fayı, Sunda Levhası’nın Shan Platosu’nu sınırlayan doğu sınırını belirler. Sagaing Fayı yılda 20 mm hızla sağ yönlü doğrultu atımlı kayma ile hareket eder. Bölgede yer alan tüm bu kırık ve faylar Hindistan ve Avrasya levhalarının halen süren bindirme hareketleriyle ilişkili olarak yer kabuğunun basınç altında kısalmasının sonucudur. Ters faylar kuzey-güney sıkışmayı, normal ve doğrultu atımlı faylar ise doğu-batı genişleme hareketlerine neden olur. Myanmar, en son 28 Mart 2025 tarihinde  Mandalay bölgesindeki 7.7 büyüklüğündeki deprem gibi geçmişte çok sayıda yıkıcı depremlere maruz kalmıştır (Şekil-2, Çizelge-1).

Çizelge-1. Myanmar ve çevresinde 1950-2025 yılları arasında büyüklükleri 8.6 ile 7.6 arasında değişen depremlerin listesi.

28 Mart 2025 depremi sırasında Sagaing Fayı’nın 200 km uzunluktaki bölümü hareket etmiş ve fay üzerinde 6 metre civarında kaymalar olmuştur (Şekil-3a, b). Şekil-3a,b; Sismolojik ve Jeodezik yöntemlerin bir arada kullanılmasıyla yapılan modelleme sonucu elde edilen deprem kaynağındaki hareket modelidir. Şekil-3a’da uzunluğu 500 km’ye, derinliği 10 km’ye erişen fayın üzerinde oluşan kayma hareketinin dağılımı, Şekil 3b’de ise fayın üzerindeki kayma yerdeğiştirmesinin zamana göre değişimi (kaynak fonksiyonu) gösterilmektedir. Şekil-3a’daki kırmızı alanlar kaymanın en büyük olduğu fay kesimlerini gösterir. Şekil-3a’da faylanma hareketi dört ardışık fay modeli yüzeyi üzerinde gösterilmiştir. Faylanma, Mandalay şehrinin kuzeyinde başlamış ve güney doğru hızla ilerlemiştir. Kayma hareketinin en yüksek değeri 4.5 metrelik kayma ile kuzeydeki 150 km uzunluğundaki bölümdedir. Şekil-3b’de faylanmanın gerçekleşmesi sırasında oluşan kaymanın zaman içerisindeki davranışı görülmektedir. Deprem başladıktan 20 saniye sonra sarsma gücü en yüksek düzeye çıkmış, ilerleyen zamanda azalarak sürmüş ve toplam deprem süresi 100 saniye olmuştur.

Fayın yeryüzüne yakın alanlarında yaratığı yer kırılmaları etkileri yanı sıra, oluşan yüksek sarsma şiddeti nedeniyle de yollar, köprüler ve diğer alt yapı unsurları önemli hasarlara uğramıştır. 7.7 büyüklüğündeki depremin maksimum hasar şiddeti 10 düzeyine ulaşmıştır. Şekil-4a’da depremi oluşturan Sagaing Fayı boyunca oluşan deprem şiddetinin dağılımını (koyu kırmızı alan şiddetin 10 olduğu alanı) ve Şekil-4b’de ise eşşiddet alanlarını ve fay boyunca sıvılaşma tehlikesi yüksek bölgeleri (koyu renkli alanlar) göstermektedir.

Şekil-4b’de görüleceği gibi çok uzakta olan Bangkok’ta depremin ivme şiddeti %0.1 g  gibi oldukça küçük bir değerde olmasına rağmen şehirde hasarlar gözlenmiş ve bir gökdelen çökmüştür.

Myanmar’daki Sagaing Fayı üzerinde olan büyük depremle ilgili basın haberlerine göre 3 Nisan 2025 tarihi itibarıyla bölgede erişilebilen noktalarda can kaybı sayısı 3.000’i geçmiştir. Bölgedeki yoğun nüfus ve gözlenen ağır hasar durumu gözönüne alındığında can kaybı sayısının daha da artabileceği olasılığı vardır. Çünkü, 7’den büyük depremler bölge depremleridir ve çok geniş alanlarda hasar ve can kaybına neden olurlar. Bunun en son ve ağır kayıplara neden olan 6 Şubat 2023’de Kahramanmaraş depremlerinde yaşamıştık. Deprem merkezine uzaklıklarına ve nüfuslarına göre bölgedeki şehirlerin bir bölümü Çizelge-2’de sıralanmıştır.

Çizelge-2. 28 Mart 2025 Myanmar, Mandalay deprem merkezinin bazı şehirlere uzaklığı ve nüfusları.

Tayland’ın başşehri Bangkok deprem merkezine 1.000 km uzakta olmasına rağmen oluşan önemli derecedeki hasarlar gözönüne alındığında (Şekil-5), Mandalay’a yakın olan yerleşimlerdeki hasarın daha yüksek olma olasılığı oldukça yüksektir. Önümüzdeki günlerde bu büyük depremin neden olduğu hasar ve can kayıpları ile ilgili bilgiler değişecektir. Nitekim bazı yardım kuruluşları, uzak bölgelerdeki bilgi kesintileri nedeniyle can kaybı sayılarının önemli ölçüde artacağını tahmin ediyor.

Myanmar’da 28 Mart 2025 tarihindeki Mandalay merkezli ve 7.7 büyüklüğündeki deprem, büyük depremlerin oldukça uzak alanlarda hasarlar yaratabilecek bölge depremleri olduğunu, hareket eden faydan uzak bile olsa yapı üretiminde yetersiz mühendislik, malzeme ve denetim sorunları olan yerleşim alanlarında, depremden yayılan sismik dalgaların yapılardaki hataları bulup yıktığını ve acı sonuçlar oluşturduğunu 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş depreminden sonra bize yeniden hatırlatan bir deprem olmuştur.

* Yeryüzünde hareket eden kıtalar yerbilimlerinde “tektonik levha” olarak adlandırılır.