Köpeğe benzer bir hayvandan elde edilen yeni ve hararetle tartışılan genetik kanıt, COVID’e neden olan virüsün ilk olarak insanları nasıl ve nerede enfekte ettiği bulmacasına bazı önemli parçalar ekliyor. Parçalar bulmacayı çözmüyor ve bir “laboratuvar sızıntısı” hakkındaki spekülasyonlar konusundaki tartışmayı tamamen ortadan kaldırmıyor ama büyük resmi netleştirmeye yardımcı oluyor.
Mart ayının ortalarında uluslararası bir araştırma ekibi, hastalığın ilk vakalarının çoğunun bildirildiği Çin’in Wuhan kentindeki bir gıda pazarında, pozitif COVID örneklerinden alınan genetik materyale dayanan bir rapor yayınladı. Çin Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi’nden (CCDC) bilim adamları ve meslektaşları, raporda kullanılan veri setini Mart ayı başlarında GISAID adlı bilimsel bir veri tabanına yüklemişlerdi. Daha sonra kaldırdılar, ancak o zamandan beri tekrar kullanılabilir hale getirdiler. Uluslararası ekibin raporundaki veri analizi, pazar tezgahlarından ve diğer yüzeylerden temizlenen ve COVID’e neden olan SARS-CoV-2 virüsü için pozitif test edilen örneklerde, rakun köpekleri adı verilen tilki benzeri yaratıklar da dahil olmak üzere insan olmayan hayvanlardan DNA ve RNA’ya dair kanıtları ortaya çıkardı. Geçen hafta, Çinli araştırmacılar Nature’da, verilerle ilgili kendi bulgularını yayınladılar. Piyasada rakun köpeklerinden ve diğer hayvan türlerinde genetik materyalin varlığını doğruladılar, ancak verilerin hayvanlara virüs bulaştığını kanıtlamadığını belirttiler.
Rakun benzeri yüz işaretlerine sahip köpek ailesinin üyeleri olan rakun köpekleri (Nyctereutes procyonoides), bazen kürkleri ve etleri için yasadışı olarak satıldıkları Doğu Asya’ya özgüdür. Bilim insanları, SARS-CoV-2’ye duyarlı oldukları ve yayabilecekleri bilindiği için hayvanların pazardaki varlığına odaklandılar.
Sürüntü verileri, Wuhan’daki Huanan Deniz Ürünleri Toptan Satış Pazarında vahşi hayvanların satıldığına dair somut kanıtlar sağlıyor ve daha önceki raporları ve fotoğrafları doğruluyor. Uluslararası raporun yazarları ve diğer araştırmacılar, SARS-CoV-2’ye bu kadar yakın hayvan genetik materyali bulmanın, pazarda virüsün doğal bir hayvandan insana bulaşmasını destekleyen daha fazla kanıt sunduğunu söylüyor.
Saskatchewan’daki Aşı ve Bulaşıcı Hastalıklar Örgütü-Uluslararası Aşı Merkezi’nde bir virolog ve uluslararası rapordaki katılımcılarından biri olan Angela Rasmussen;” Analizlerimiz pazarın tam olarak aynı bölümünde hayvanları bulacağımızı öne sürdüğüne göre, onları virüslü olarak o noktada bulmamız doğaldı Ancak daha da önemlisi çok fazla insan DNA’sı mevcut değildi” diyor.
Bulgular, hayvanların enfekte olduğunu veya virüsü önce insanlara bulaştırdıklarını doğrulamamıştı. Ayrıca virüsün Wuhan’da koronavirüsler üzerinde araştırma yapan birkaç viroloji laboratuvarından birinden sızdığı gibi alternatif senaryoları destekleyecek bilinen bir kanıt olmasa da, yeni veriler bu tür senaryoları da göz ardı edemezdi.Yeni bir viral hastalığın kökeninin izini sürmek on yıllar alabilmektedi. Nitekim orijinal SARS virüsünün izi, 2002-2003’te ölümcül bir salgına neden olduktan 15 yıl sonra yarasalara kadar sürülmüştü ve birçok pandemik virüsün kaynağı da hiçbir zaman bulunamamıştı.
CCDC, ilgili verileri, Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) Çinli araştırmacıları dünyanın dört bir yanındaki bilim insanlarının analiz edebilmesi için halka açık hale getirmeye çağırmasının ardından yayınladı. DSÖ genel direktörü Tedros Adhanom Ghebreyesus 17 Mart’ta düzenlediği basın toplantısında, “Bu veriler üç yıl önce paylaşılabilirdi ve paylaşılmalıydı” dedi.
Scientific American, piyasa genetik dizileri hakkında ilk raporu yazan uluslararası ekibin üyeleriyle ve işin içinde olmayan bazı bilim insanlarıyla, bulguların bize SARS-CoV-2’nin kökenleri hakkında konuştu.
Piyasadaki hayvan genetik dizileri bize ne anlatıyor?
Mitokondriyal DNA ve RNA örnekleri, rakun köpekleri de dahil olmak üzere hayvanların gerçekten de bir noktada enfekte olmuş insanların yakınında pazarda satıldığının doğrudan kanıtıdır. Genetik materyalin canlı hayvanlardan mı yoksa et gibi hayvan ürünlerinden mi olduğu net değildir, ancak diğerleri daha önce bu pazarda canlı hayvan satışını bildirmiş ve uluslararası ekibin raporunun ortak yazarlarından evrimci biyolog Edward Holmes, birkaç yıl önce orada canlı rakun köpeklerini fotoğraflamıştı.
Virüs pozitif örneklerin çoğu, pazarın güneybatı köşesinde, daha önce canlı hayvan satan tezgâhların bildirildiği yerde toplanmıştı. Yarım düzine virüs pozitif örneklem ayrıca rakun köpeği DNA’sı veya RNA’sı için de pozitifti ve genellikle insan DNA’sından daha yüksek miktarlardaydı. Sadece bir örneklem hiç insan DNA’sı içermiyordu. Ek olarak, raporun yazarları Amur kirpileri, Malaya kirpileri, maskeli palmiye misk kedileri, Sibirya gelincikleri, ağarmış bambu fareleri ve diğer hayvanlardan da genetik materyal bulmuşlardı. Bu hayvanlar, bilim adamlarının muhtemelen vahşi yarasalardan kaynaklandığına inandıkları virüsün ara konakçısı olarak da hareket etmiş olabilir, ancak henüz SARS-CoV-2’ye duyarlı oldukları gösterilmemiştir. Maskeli misk kedilerinin, 2002-2003’te bir salgına neden olan SARS virüsünün ara konağı olduğu bulunmuştu.
Kâr amacı gütmeyen bir mikrobiyoloji araştırma kuruluşu olan Cultivarium’da hesaplamalı biyoloji alanında kıdemli bir bilim insanı olan baş yazar Alex Crits-Christoph, “Rapor, vahşi yaşam tezgâhlarında bulunan bir dizi hayvanın genetik kanıtını göstermektedir” diyor. Bu, pazarda zoonoz olarak bilinen bir enfeksiyon türü olan hayvanlardan insanlara yayılan virüsü destekleyen ikinci dereceden kanıtları sağlamaktadır. Crits-Christoph, “Bu, bir hayvanın enfekte olduğuna dair kesin bir kanıt değil, ancak bununla çok tutarlı. Bilimde, gerçekten kanıt diye bir şey yoktur. Yalnızca kanıtın güven dereceleri vardır. O zaman bu bilimi politika değişikliği yapmak ve kararlar almak için kullanmamız gerektiğine yetecek kadar kesin hale gelir” diyor.
Swab verilerini orijinal olarak toplayan ve paylaşan eski CCDC başkanı George Gao ve meslektaşları tarafından yapılan bir sonraki Nature çalışması, uluslararası ekibin bazı bulgularını doğruluyor ancak aynı sonuçlara varmıyor. Yazarlar, “Çalışmamız, pazar kapanmadan önce rakun köpeklerinin ve diğer varsayılan/potansiyel SARS-CoV-2’ye duyarlı hayvanların varlığını doğruladı” diye yazıyor. “Ancak bu çevresel örnekler, hayvanların enfekte olduğunu kanıtlayamıyor. Ayrıca, geriye dönük olarak bildirildiği üzere, örneklem alma zamanının piyasada insan enfeksiyonundan sonra olduğu düşünüldüğünde, hayvanlar enfekte olsa bile, çalışmamız insandan hayvana bulaşmanın meydana geldiğini ekarte ettirmez. Bu nedenle, virüsün enfekte insanlar veya dondurulmuş ürünler aracılığıyla pazara girme olasılığı henüz göz ardı edilememiştir.”
Yeni bulgular, pazarı SARS-CoV-2’nin erken bir merkez üssü olarak destekleyen ve pazarla bağlantılı çok sayıda zoonotik köken öneren önceki çalışmalara dayanmaktadır.
Pazar, SARS-CoV-2 salgınının orijinal kaynağı değil de, hâlihazırda enfekte olmuş kişilerin neden olduğu bir süper yayıcı olayının yeri olsaydı, “Neden orada?” diye sormanız gerekirdi. Crits-Christoph; “Eğer onu oraya insanlar getirdiyse, neden onu Wuhan’da en çok vahşi hayvan satan tezgâhın olduğu yere getirdiler?” diye soruyor.
San Diego’daki California Üniversitesi’nde biyomedikal bilişim alanında doktora öğrencisi ve uluslararası ekibin raporunun ortak yazarlarından biri olan Jonathan Pekar tarafından yönetilen önceki bir çalışma da, virüsün iki alt soyunun (A ve B) dolaştığını öne sürdü. Salgının ilk günlerinde her iki tip de pazarla bağlantılıydı. B soyu, insanları enfekte ettiğine inanılan ilk soydur. Rasmussen, bunun virüsün oraya iki kez bulaştığı anlamına gelebileceğini söylüyor. “Wuhan Viroloji Enstitüsü’nde çalışan birinin B tipiyle- ki bu insanları enfekte ettiğine inanılan ilk tiptir- ile enfekte olması, pazara gelmesi ve oraya giderken başka kimseye bulaştırmamış olması ve sonraki hafta aynı şeyin A tipiyle olması mümkün mü?” Rasmussen Ave B soyunun hayvanlardan geldiği ve sonra iki ayrı yayılma olduğu önermesinin makul olmadığını söylüyor.
Ancak iki soylu yorumun eleştirmenleri, bu soyların yalnızca iki genetik mutasyonla farklılık gösterdiğine dikkat çekiyorlar. SARS-CoV-2’nin ne kadar hızlı geliştiği göz önüne alındığında, bir soyun pazara geldikten sonra diğerine dönüşmesi mümkündür. Fred Hutchinson Kanser Merkezi’nde biyolog olan Jesse Bloom, “İlk virüsler arasında sadece iki mutasyonla farklılık gösteren bu iki gruba ayrılabilmelerinin gerçekten iki giriş olması gerektiği anlamına geldiğini düşünmüyorum. İnsanlarda birinin diğerine evrimleşmiş olması da mümkün” diyor.
Yine de bulgular, COVID’e duyarlı hayvanların, COVID’in insanlara bulaştığı yer ve zamanda kabaca aynı zamanda piyasada olduğuna dair bugüne kadarki en ikna edici kanıtlardan bazılarını sunuyor. Bilim insanlarına, virüsün kaynağına daha yakın olan hayvanları bir sonraki adımda nerede arayacakları konusunda daha iyi bir fikir veriyor. Artık çabalarını pazarın yukarısına, vahşi yaşam ticaretine veya bu hayvanların yetiştirilmiş olabileceği çiftliklere odaklayabilirler. Rakun köpeği DNA’sı, şu anda bilinen çiftlik hayvanlarının hiçbiriyle uyuşmuyor, bu da pazarda satılanların vahşi olabileceğini düşündürüyor.
Crits-Christoph ve meslektaşları bir sonraki adımın virüsü vahşi rakun köpeklerinde ve pandemi başladığında satılan diğer bazı hayvanlarda ve ayrıca ilgili koronavirüsleri barındırdığı bilinen vahşi yarasa popülasyonlarında aramak olacağını söylüyorlar.
Ancak enfekte bir hayvanı bulmak zor bir iş olmaya devam ediyor. Bulunsa bile, hayvanın bir insandan enfekte olup olmadığı da anlaşılamaz. Yine de Crits-Christoph, “Virüsün genetik sekansına bakarak, pandemik virüsün bir atasının bir hayvan konakçıda evrimleşip gelişmediğini söylemek mümkün olabilir” diyor.
Yeni genetik kanıtın açmazları nelerdir?
Bu bulguların ana sınırlamalarından biri, bu örneklerin, bildirilen ilk COVID vakasının 17 Kasım 2019’da veya buna yakın bir tarihte ortaya çıkmasından bir aydan uzun bir süre sonra alınmış olmasıdır (bir Çin gazetesi tarafından bildirildiği ve evrimsel genetik analizlerle desteklendiği üzere). Aynı hayvanların o zamanlar pazarda olup olmadığını veya ilk insan vakalarından önce enfekte olup olmadıklarını bilmek imkânsızdır. Bloom;”Bence en büyük sınırlama, maalesef örneklemenin Aralık 2019’un başında değil, Ocak 2020’de yapılmış olmasıydı. Bu numunelerin hayvan ve insan içeriği ile SARS-CoV-2 içeriği arasındaki yazışmanın ne anlama geldiğini yorumlamak zor. CCDC, 2020 Ocak ayının başlarında örnek aldığı canlı Wuhan pazar hayvanlarından hiçbirinin virüs bulaşmadığını bildirdi – ancak bu, onların birkaç hafta önce olmuş olma olasılığını ortadan kaldırmaz” diyor.
Eleştirmenlerin öne sürdüğü bir başka olası sınırlama da, pozitif örneklerin pazarın güneybatı köşesinde kümelenmesinin, yalnızca araştırmacıların hayvan tezgâhlarının yakınında daha yoğun örnekleme yapmasının sonucu olabileceğidir. Crits-Christoph’a göre, tam veri seti, bu kümenin yalnızca bir örnekleme yanlılığı olmadığını gösteriyor.
Massachusetts Teknoloji Enstitüsü ve Harvard Üniversitesi Broad Enstitüsü’nde bilimsel danışman olan ve laboratuvar sızıntısı hipotezinin açık sözlü bir savunucusu olan Alina Chan, hayvan genetik verilerinin hâlihazırda bilinmeyen veya şüphelenilen pek bir şey katmadığını, aksine Wuhan pazarında hayvanların olduğunu doğruladığını vurguluyor. Chan; “Bana göre, bu yüzeylerde rakun köpeği malzemesi bulmanız şaşırtıcı değil” diyor. SARS-CoV-2’nin sadece hayvan tezgâhlarında değil, pazarın her yerinde bulunduğunu da ekliyor.
SARS-CoV-2’nin kaynağına ilişkin laboratuvar sızıntısı hipotezi için herhangi bir kanıt var mı?
Salgının bir laboratuvarda başladığına dair bilinen bir kanıt yok. Bloom, “Araştırmayla ilgili senaryolar için ileri sürülen ana argüman,salgının, SARS benzeri koronavirüsleri inceleyen laboratuvarların bulunduğu Wuhan’da başlamış olması” diyor. Bunun bir tesadüf olabileceğini de sözlerine ekliyor. “Laboratuvarlardan herhangi birinin SARS-CoV-2 ile özdeş bir virüs üzerinde çalıştığına dair kesinlikle doğrudan bir kanıt yoktu”.
Bloom, salgının nasıl başlamış olabileceğine dair dört makul senaryo olduğunu düşünüyor. Bunlardan ikisi bir laboratuvar veya araştırmacıyla ilgilidir: Bir rakun köpeği veya başka bir ara konakçı, Wuhan’da veya başka bir yerde bir insanı doğrudan enfekte etti; bir yarasa Wuhan dışındaki bir kişiye doğrudan bulaştı ve virüsü şehre geri getirdi (benzer virüsleri taşıyan yarasalar Wuhan’da bulunmuyor); Wuhan viroloji laboratuvarlarından birinden bir bilim insanı saha çalışması yaparken bir yarasa tarafından enfekte edildi veya laboratuvarlardan birindeki bir bilim insanı, bir yarasadan veya başka bir hayvandan virüs örneği aldı, örneği Wuhan’a getirdi ve laboratuvarda virüsle çalışırken enfekte oldu.Bloom,” Dürüst olmak gerekirse aklımda, tüm seçeneklerin bir şekilde mümkün olabileceği düşüncesi dönüp duruyor” diyor. “Wuhan’daki ilk enfeksiyonlarda neler olduğu da dahil olmak üzere çok daha fazla ayrıntı bilmeden, bu olasılıklardan herhangi birini büyük bir güvenle ele almanın ya da elemenin gerçekten zor olduğunu düşünüyorum” diye de ekliyor.
Chan da çoğunlukla aynı fikirde olduğunu, ayrıca laboratuvar çıkışlı olmayla ilgili başka bir olası senaryosu olduğunu da belirtiyor: Virüsün bir laboratuvara getirildi ve nasıl mutasyona uğradığını öğrenmek için insan hücrelerini daha iyi enfekte edecek şekilde tasarlanıp sonra bir şekilde dünyaya çıktı. Bu en tartışmalı fikirlerden biri ve bilim insanlarının çoğu buna dair kesinlikle hiçbir kanıt olmadığını belirtiyorlar. Chan ve arkadaşları, virüsün bir furin bölünme bölgesi olarak adlandırılan olağandışı bir özelliği olmasının, tasarlanmış olduğunun kanıtı olarak işaret etseler de bu tür bölümler doğadaki virüslerde de bulunmuştur. (Koronavirüslerin yüzeyinde sivri bir şekle sahip olan proteinler bulunur. Bu “sivri” proteinler sayesinde virüs hücre zarına kolayca bağlanır. Araştırmacılar diğer koronavirüs türlerindeki proteinlerden farklı olarak bu proteinde SARS-CoV-2’nin aktif olmasını sağlayan furin enziminin bağlanabileceği bir kısım bulunduğunu keşfetti.
Furin enzimi insanda akciğer, karaciğer ve ince bağırsak gibi organlarda bulunabiliyor. Bu nedenle virüsün farklı organlara yayılabileceği tahmin ediliyor. Araştırmacılar SARS-CoV-2’nin bu özel protein yapısının, virüsün hücreye girişini ve bulaşıcılığını kolaylaştırdığını belirtiyor).
En az sekiz ABD istihbarat teşkilatı, virüsün kökenlerine ilişkin kendi araştırmalarını yürüttüler. Dört ajans, hayvanlardan kaynaklanan doğal bir yayılmanın büyük olasılık olduğu sonucuna vardı. İkisi laboratuvar sızıntısı olasılığını desteklerken diğer ikisi ise kararsız kaldı. ABD başkanı Joe Biden kısa süre önce ABD hükümetinin COVID’in kökenleriyle ilgili bilgilerinin gizliliğinin kaldırılmasını gerektiren bir yasa tasarısını imzaladı.
Bu arada bilim insanları, virüse duyarlı hayvanların, en eski insan COVID hastalarının bazılarının çalıştığı veya ziyaret ettiği bir pazarda satıldığına dair ispatı zor ama düşündürücü kanıtlarla baş başa kaldılar. Öte yandan, virüsün, koronavirüsleri inceleyen bir Wuhan viroloji laboratuvarında çalışan insanlara sıçramış olabileceğine dair de bir olasılık var ancak sıfır kanıt söz konusu. Çin’deki yetkililerden daha fazla kanıt ve şeffaflık olmadan gerçeği bulmak zor olacak. Ama imkânsız olmayabilir.
Crits-Christoph, “İnsanlar yeni bilgilerin ortaya çıkmayacağına dair bahse giriyor ve yeni bilgiler gelmeye devam ediyor” diyor. “Bunu her zaman görüyorsun. İnsanlar, ‘Sanırım hiçbir zaman şu anda bildiğimizden fazlasını bilemeyeceğiz’ diyorlar. Bunu asla söylemeyeceğim. Böyle bir iddiaya asla girmezdim. Daha fazlasını öğreneceğiz” diyor.
