Kanımca, teorik olarak, teizm ne kadar mümkünse, ateizm de o kadar mümkündür. Teistlerin ateistlerden daha fazla olmaları, teizmin ateizmden daha makul olmasından değil, onu destekleyen sosyal-siyasal yapının egemenliğindendir. Pratik açıdan da, teizm ateizmden ya da ateizm teizmden daha üstün değildir; çünkü ne teizm ne de ateizm, kendi başına erdemlilik sağlar. Erdemliliğin temeli insanın kendisidir.
Genelde teistler, bir fenomen olarak ateizmi ve ateistleri yok sayma eğilimi taşırlar. Onlara göre, ateist diye birisi yoktur; çünkü Tanrı’yı tanımayan, ona inanmayan hiç kimse olmaz; adeta Tanrı fikri doğuştandır ve insan bilincine işlenmiştir. Bu nedenle, sadece karşı tarafın dini anlayışından, Tanrı tasarımından hoşlanmadığı için ateist olduğunu söyleyenler vardır. (1) Bu anlayış yeni değildir; ortaçağ Hıristiyan ilahiyatçısı, St. Anselmus’un “kalbimde Tanrı yoktur” diyen aptalın zihninde bile kendisinden daha yetkini düşünülemeyen bir Tanrı idesi vardır (2), dediğini biliyoruz. Bu bakış açısının kimi felsefi çevrelerde günümüzde de önemli bir taraftar bulduğu anlaşılmaktadır. Sözgelimi, ünlü İngiliz düşünürü John Baillie, ateistlerin kalplerinde olanları inkâr ettiklerini (3); J. A. T. Robinson, Tanrı’nın varlığının içsel bir zorunluluk olduğunu, ateistin ise bu içsel zorlamadan kaçan birisi olduğunu ileri sürmektedir. (4) Yine Thomas Curtis ve John Balguy gibi düşünürler, ateistlerin Tanrı’nın varlığına karşı, kasten kör olduklarını ileri sürmüştür. (5) Willherberg, insanı ‘homo religious’ olarak nitelemekte, insanın doğasında bulunan bir özellik nedeniyle sonsuz bir varlığa ilgi duyduğunu ileri sürmektedir. (6) Benzer anlayışların Türkiye’de de savunulduğu, hatta bilimsel nitelikli olması gereken tezlere değin girdiği görülmektedir. Sözgelimi Efsun Ergezen, “Günümüz Ateistlerinde Hayatı Anlamlandırma” adlı tezinde “Mutlak Ateizmin İmkânsızlığı” adlı bir bölüme yer vermekte, Türkiye’deki alan yazınına atıflarla şöyle demektedir:
“Ateist sadece Tanrı’nın varlığını reddetmekle kalmayıp zihninde hiçbir surette Tanrı kavramı olmadığını söyleyen kişidir. Ancak bunun mümkün olmadığına ilişkin güçlü tezler ileri sürülmüş ve ciddi tartışmalar yapılmıştır. Bu tartışmalar esnasında bazı düşünürler her ne olursa olsun ateizmin imkânsızlığından bahsetmiş, bir kısım düşünürler ise bunun aksini savunmuşlardır. Mutlak ateizmle ilgili ateistlerin fikirlerine bakıldığında pek çok şeyin genelleme olduğu ve zorlama yorumlara başvurduğu anlaşılmaktadır. Kabul etsin veya etmesin bütün insanların zihninde Tanrı kavramı vardır. Bu kavram değişik kültür ve dinlerde farklı biçim almakta ve farklı niteliklere bürünebilmektedir. Bunlardan hangisinin daha anlaşılır olduğu ya da olmadığı bir tarafa, bütün insanlarda böyle bir fikrin bulunması daha işin başında mutlak ateizm iddialarını boşa çıkartmaktadır. Tanrı’ya inanmadığını söyleyen insanlar zihinlerindeki bu kavrama Tanrı ismini vermek istememektedirler. Ateistlerin büyük çoğunluğu Tanrı’nın var olmadığını söylemekle birlikte kesinlikle evrende bir kaos bulunduğunu ya da kainatın düzensiz bir kütle yığını olduğunu iddia etmemişlerdir. Dolayısıyla onlar da evrende hâkim olan gizli bir gücün, sebebin, enerjinin, kozmik bilincin bulunduğunu belirtmektedirler. Sonuçta Tanrı’yı kabul etmeseler dahi görünen mevcut durum ve düzen karşısında Tanrılık işlevi gören bir ilkenin, gücün veya açıklamanın arayışı içerisinde bulunmuşlardır. Özellikle materyalist olan ateistler teorik olarak aşkın bir Tanrı fikrini reddetmekle birlikte, içkin bir Tanrı kavramını benimsemişlerdir. Yani onlar bir anlamda doğanın kendini Tanrı olarak görmüşlerdir. Doğaya sonsuzluk, sınırsızlık, yaratıcılık, ezelilik ve ebedilik gibi nitelikler atfetmekle bir şekilde onu kutsallaştırmışlardır. Bu da onların dinden farklı olsa da bir Tanrı kavramına sahip olduklarını ortaya koymaktadır.” (7)
‘İnanma ve inanmamanın’ doğasına ilişkin kimi belirlenimler
Ateizmin imkânsızlığı, yani Tanrı’nın mutlak reddinin mümkün olmadığı savı çok yaygındır ve sürekli toplumsal bilinçaltına işlenmektedir. Bu sav doğru mudur? Gerçekten dinsiz olmak, Tanrı’ya inanmamak olanaksız mıdır? Tanrı inancı bilincimize işlenmiş a priori bir kavram mıdır? ‘Ateizm imkânsızdır’ söyleminin arkasında ne tür bir inanç ve ne tür bir strateji yatıyor? Gelin çözümlememize, sorularımıza yanıt aramak ve tartışmayı felsefi bir zemine çekmek için “inanma ve inanmamanın” doğasına (8) ilişkin kimi belirlenimlerde bulunarak başlayalım.
1) “İnanıyorum” veya “inanmıyorum” sözcüklerini gündelik yaşamda sık sık kullanırız. Birisi X’in doğruyu söylediğine inandığını, bir diğeri ise inanmadığını beyan edebilir. Bu beyanların her birisi zihinsel bir tutuma gönderme yapar gibi görünür; ancak temelinde daha çok güven duygusu yer alır. Güvendiklerimizin doğruyu söylediğine; güvenmediklerimizin ise doğruyu söylemediklerine inanabiliriz. Kuşkusuz bu güvenin ya da güvensizliğin temelinde o kişiyle ilişkili olarak yaşadığımız bireysel deneyimlerimiz önemli bir yer tutabilir.
2) “İnanıyorum” ya da “inanmıyorum” deyişlerinde güven duygusu kadar ve belki de daha fazla, karşıdaki kişiye yönelik ilişkisel mesafenin de güçlü bir rolü vardır. Sevdiğimiz insanlara daha fazla bağlı olduğumuz için onlara daha kolay güvenir ve inanırız.
3) “İnanıyorum” ve “inanmıyorum” gerekçelere de bağlıdır. Eğergerekçelerimiz lehte ve aleyhte artıyorsa tutumumuz daha da belirgin bir hale gelir. Çünkü bizde tutumumuza temel olan gerekçeler ortaya çıkar. Gerekçeler arttıkça, inanma durumundan çıkar, bilme dediğimiz yeni bir zihinsel duruma geçeriz.
4) “İnanıyorum” ve “inanmıyorum”, korku ve umut temelli ise, kimi kez eylemlerimizi de köklü bir biçimde belirler. Televizyonda duyduğumuz bir haber sözgelimi güçlü bir depremin olabileceği haberi, o geceyi evde geçirip geçirmeyeceğimizi belirler. Bir parça inanıyorsak, ya da içimizde en ufak bir şüphe varsa, o geceyi evde değil dışarıda geçirebiliriz.
5) Felsefi olarak inanç yaşamımızın her yanında vardır; birisine günaydın dediğimizde bile bizi anlayabileceğini, Türkçe bildiğine vb.ye inanırız.
6) Her inancın eylemlerimizi belirlediği söylenemez. Çünkü kimi inançların pratik yaşamla doğrudan bağları yoktur. Sözgelimi UFO’lara inanmak pratik ve gündelik yaşamımızı çok ilgilendirmez; bu yüzden sadece UFO’lara ilişkin bilişsel bir tutum olarak kalırlar.
7) Metafizik inançlar, sözgelimi Tanrı vardır ya da Tanrı var değildir, ikinci bir yaşam vardır ya da var değildir; reenkarnasyon vardır ya da var değildir gibi inançlar gündelik, pratik inançlardan doğası ve yapısı itibarıyla ayrılırlar. Gündelik, pratik inançların çoğu gündelik yaşamda bir biçimde sınanabilirler; ama metafizik inançlarda bu türden bir sınama yoktur. Sözgelimi, günaydın dediğimiz birisi bize geri dönerek günaydın derse bizi anladığını anlamış oluruz. Oysa tanrı vardır ya da var değildir sözü, böyle değildir. Kimileri, Tanrı’nın varlığı ya da yokluğu hakkında mistik bireysel deneyimler yaşadığını ileri sürebilir, ama bunlar daima bireysel olarak kalırlar.
8) İnancın hem gündelik hem de metafizik bağlamının oluşu, yer yer farklı inançların birbirine karışmasına neden olur. Hiç kimse beni anlamıyor diye inanarak yaşamak oldukça zordur; çünkü insanın iletişime gereksinimi vardır. Oysa Tanrı’ya inanmadan yaşamak hiç de bu türden bir sorun oluşturmaz. Gündelik ve metafizik inançların birbirine karışmasını engellemek için aslında, iman ile inanç arasında bir ayrıma gitmek, metafizik inançlara iman demek daha doğru gözükmektedir. Böylece kavram karmaşası bir parça engellenebilir.
9) “Bilmek” ile “inanmak” da birbirinden farklı iki zihinsel tutumdur. İnsan her bildiğinin doğruluğuna inanır ama her doğruluğuna inandığı şeyi bilemeyebilir. Bu mantıksal bir durumdur, X’in doğru olduğunu biliyorum ama buna inanmıyorum denilemez; oysa X’in doğruluğuna inanıyorum, ama durumun öyle olup olmadığını kesin olarak bilmiyorum denilebilir. Kanımca, Tanrının varlığına inanmak ya da inanmamak, bu ikinci türdendir.
Negatif ve pozitif ateizm
“İnanma” ve “inanmama” üzerine yaptığımız bu belirlenimlerden yola çıkarak, metafizik inançlarımızın sınanabilir türden olmadıklarını, birtakım gerekçelere dayansalar da bu gerekçelerin büyük ölçüde öznel-bireysel olduğunu, bu nedenle onların temelinde psişik yaşantıların yer aldığını söylemek gerekir. Bu haliyle onlar birer kabul ve iman olmak durumundadır. Şimdi, Tanrı’nın varlığına inanıyorum ya da Tanrı’ya iman ediyorum ile bunun değilinin durumu nedir? Kanımca, bir Tanrı inancına sahip deist, teist, panteist ve panenteist (9) “Tanrı vardır” önermesine inanırken, ateist, “Tanrı var değildir” önermesine inanır. Her iki kesim de aslında bir önermeye inanır. Bu iki tutuma katılmayıp, agnostik olan, yani ne vardır ne de var değildir diyerek yargıyı askıya alan bir gruptan daha söz edilebilir.
Buna göre, mutlak ateizm imkânsız mıdır? Kimi kesime göre, daha önce de söylediğimiz gibi bu imkânsızdır. (10) Bunlara göre, Tanrı inancı doğuştandır; bir kavram olarak aprioridir ve insan inançsız yaşayamaz. Tanrı kavramının doğuştan ya da apriori olduğu savı tümüyle temelsizdir; çünkü bunu ne mantıksal ne de gerçeklik bakımından kanıtlamak olanaklıdır. İnsanın inançsız yaşayamadığı savına gelince, evet, insanın inançsız yaşamını sürdürmesi neredeyse imkânsızdır; ama insan yaşamını imkânsız kılan inançsızlık pratik yaşama dönük olan inançsızlıktır. Yoksa insan Tanrı’nın yokluğuna inanarak yaşamını hiçbir sıkıntı çekmeden sürdürebilir ve sürdürenler de vardır. Ama burada, bir noktanın altını çizmek gerekir: Tanrı’nın olmadığına inanmak da bir tür inançtır. İki tür ateizmle karşılaşılır: İlki negatif ateizmdir; bu ateizm türünde, Tanrı’ya inananların ileri sürdükleri savların eleştirisi merkezi bir yer tutar. Bu tür insanlar aslında dindarların ve Tanrı’ya inananların Tanrı’ya yönelik ileri sürdükleri şeyleri kabul etmezler. Tanrı’ya inanan, iyi kötü her şeyi Tanrı’ya iliştiriyorsa, tüm savaşlar ve kötülüklerin altında Tanrı’yı görüyorsa, birisinin ben böylesi bir Tanrı’ya inanmıyorum deme hakkı vardır. Yine birisi Tanrı konuşur, ister, bilir, irade eder, intikam alır, tuzak kurar vb. diyorsa, birisi Tanrı insana benzetiliyor, oysa o bunlardan yücedir diyerek bu söylemleri reddedebilir. Tüm kutsal kitaplardaki Tanrı’ya ilişkin söylemleri de Tanrı’ya yakıştırmayabilir. Hatta çelişik bulabilir. Bu tür negatif ateizmde, Tanrı’nın mutlak inkârı yoktur; sadece ona yönelik yapılmış tanımlamaların inkârı söz konusudur. Ancak ikinci bir tür ateizm daha vardır. Bu ateizm türü pozitif ateizmdir. Bu tür ateistler, Tanrı’ya inananların ona ilişkin tanımlamalarını reddetmekle kalmazlar, aynı zamanda Tanrı’nın olmadığını da kanıtlamaya çalışırlar. Bunu ya çeşitli felsefi ilkelerden yola çıkarak yaparlar ya da bilimsel verilerden yola çıkarak düşüncelerini gerekçelendirmeye çalışırlar. (11) Kanımca bu türden pozitif ateizmin son dönemlerdeki en şöhretli savunucusu Tanrı Yanılgısı (The God Delusion) kitabının da yazarı olan R. Dawkins’tir. (12)
Negatif ateistlerin yanında pozitif ateistlerin de bulunması (13), mutlak ateizmin olmadığı savını en azından söylem itibarıyla kuşkulu hale getirir. İnançlar içsel olduğu için kişilerin beyanları söz konusudur; kişi ben Tanrı’ya inanmıyorum diyorsa, ona sen Tanrı’ya inanıyorsun, inançsız yaşanmaz demek bir safsatadan öteye gitmez. Bu yüzden İslam teoloji (kelam) geleneği de, imanı kalp ile tasdik, dil ile ikrar olarak tanımlamıştır. (14) Mutlak ateizmin olmadığını ileri sürenler aslında bir strateji ile inanan-inanmayan ayrımını inanan lehine tersine çevirmeye çalışmakta, ateistleri görmezden gelmektedirler. Siz de dilinizle inkar etseniz dahi Tanrı’ya içten içe inanıyorsunuz diyerek bir söylem inşa etmekte; inşa ettikleri bu söylemle baskı oluşturmaya çalışırlar. Bu aslında laik ve demokratik kültürün aksine işleyen bir yapı üretmek anlamına gelir. Mutlak ateizm yoktur söyleminin psikolojik temeline bakıldığında daha da ilginç bir durum ortaya çıkar: Bu durum, inananın korku, yetersizlik, bilgisizlik, koşullanma vb. psikolojik ve toplumsal nedenlerden dolayı inandığı bir güce, diğerinin meydan okuyuşunu kabullenememedir. Böylelikle inanan diğerine, diğerinin rızası olmaksızın, kendi inancını giydirmeye çalışmaktadır.
İnanmak, bireysel bir tercihtir
Felsefi olarak bir noktanın daha altını çizmek gerekir. Her Tanrı’ya inanan mutlaka bir dine inanıyor değildir. Örneğin deist ve panteist genelde kurulu dinlerin dışına çıkar. Kuşkusuz tersi büyük ölçüde doğrudur; çünkü bir Tanrı’ya inanmayan dindar yoktur. Bu nedenle, laik-demokratik toplumlarda, Anayasalarda “Din ve Vicdan Hürriyeti” kavramsallaştırması tüm gerçeği yansıtmaz. Zira tıpkı mutlak ateizmin olmadığı söylemi gibi, mutlak dinsizlik yoktur söylemi inşa etmeye yönelir. Bu söylemle aslında bir tür dinsel dayatma yapılmaktadır. Anayasalarda bu sorun ya “inanma ve inanmama özgürlüğü” ya da salt “inanma” özgürlüğü biçiminde tanımlanarak aşılabilir. İnanma sözcüğü geniş bir sözcüktür her türden dinsel, felsefi inançları hatta Tanrı’ya inanmama olarak tanımlanan ateizmi bile, o da bir tür inanç olduğu için, kapsayabilir. Tabi böylesi bir anayasada, zorunlu din dersleri ifadesi gibi bir garabet hiçbir biçimde yer alamaz. Eğer inanç eğitimi verilecekse, teistik ve ateistik yaklaşımlar ve her türden dinsel tasarımlar eşit ve nesnel bir biçimde aktarılabilir.
Türkiye laik ve demokratik bir ülke olma yolunda devam edecekse, birilerinin söylemini diğerlerine giydirmekten vazgeçmek, yurttaşların her türden inanma özgürlüğünü, genel bir kavramsal çerçevede yeniden tanımlamak zorundadır. Bu tanımlamada ne teisti, ne panteisti, ne ateisti, ne panenteisti ne de agnostiği dışlama hakkımız olmamalıdır. Tüm inançlar bireyseldir; hiç kimsenin inancını diğerlerinkinden üstün göremeye, bireysel olarak üstün görse de üstün göstermeye ve anayasal olarak ve hatta eğitim kanalıyla dayatmaya hakkı olmamalıdır. Çok sesli, demokratik ve laik bir Türkiye ancak böyle inşa edilebilir. Bunun tersi tutum, üretilen başat söylemlerin diğerlerini, bu diğerleri azınlık dahi olsa, yok saymaya neden olmaktadır. Öte yandan kendimizi çoğunluk içerisinde görüp bu duruma kayıtsız da kalmamalıyız; çünkü bir gün biz de azınlığa düşebiliriz. Bu nedenle empatiyi elden bırakmamalıyız. İnançlar bireyseldir; ne denli nesnelleştirilmeye çalışılırsa çalışılsın, onların bireyselliklerini yok etmek olanaksızdır. Sonra inancı nesnelleştirici tutum, birilerinin inancını diğerlerine zorla dayatmaya neden olur. Oysa bu insan haklarına aykırı bir durumdur.
Son olarak şunu da belirtmek gerekir: Dinsel açıdan varlık/teizm ve yokluk/ateizm iddiası daima iki değerli mantığa dayanır. İki değerli Aristoteles mantığını, ontolojik anlamda kullanmaya o denli koşullanmışız ki, var/evet, yok/hayır ikilemindeyiz. Oysa bu ikilemi aşan köklü ontolojik sorunlar var. İşte bir kaç örnek; UFO’lar, Kaf Dağı, Agulamunko -evrenin bir köşesinde gizemli dağda yaşayan ve kadına şiddet uygulayan erkekleri iktidarsız kılan, geceleri çıkan eli usturalı korkunç bir hayalet-, Alohim, vb… Bunlara kesin olarak, epistemik bir temelde var ya da yok denilebilir mi? Bir şeyin varlığına ya da yokluğuna kesin bir biçimde işaret edemiyorsanız durum ne olacak? Mantıksal çelişki taşısa, yoktur dersiniz, bu kolay; sözgelimi kare daire yoktur; bir şey aynı anda hem kare hem daire olamaz; ancak, mantıksal çelişki taşımayan, ussal açıdan mümkün olan şeylere yok demek için tek yol kalıyor, deneysel olarak olmadığını göstermek. Yani yok olduğuna işaret etmek. Bu mümkün mü? Felsefi olarak mutlak yokluğa işaret edilemez. Bu deneysel olarak imkânsız. Aslında sadece orada, şurada, burada var olan gösterilebilir; onlara işaret edilebilir; yoka, yokluğa nasıl işaret edecek, onu nasıl göstereceğiz; orada ya da şurada yok dedik, olmadığına işaret etmeyi denedik, ama aradığınız şey evrenin her yanında olabilirse, olma olasılığından söz ediliyorsa, onun yokluğuna kim, nasıl işaret edecek. Agulamunko’nun olmadığını bana kim gösterecek? Hayalete sözde inanmayan, ama mezarlıktan geçerken hayaletlerden korkan insanları, korkuya iten, onun yokluğuna işaret edilememesidir. O hep olanaklı halde varlığını sürdürüyor. Yani aklen imkan dahilindedir. Bu açıdan ontolojik anlamda, insan, daima, ‘var, yok ve olabilir’ arasında sıkışır ve olabilirler yaşamımızı çoğu kez çekilmez kılarlar. Teistlerin dediği gibi Tanrı’nın varlığına, ya da ateistlerin sandığı gibi onun yokluğuna açıkça işaret edebilseydik, gösterebilseydik, sorun çözülürdü. (Böylelikle bir teistle ateistin kafasının aynı işlediğine işaret etmiş oluyorum; biri varlığını diğeri yokluğunu kanıtladığını düşünüyor). Ama Hume’un dediği gibi sondamız yetmiyor. Aslında bu çözümlemem, insanların neden inandığına da bir yanıt veriyor diye düşünüyorum. Annem derdi ki, bir deli bir kuyuya bir taş atar kırk akıllı çıkaramaz; birisi bir şeye var der, mantıksal açıdan imkânsız değil, olasıysa, tüm akıllılar bir araya gelse onun yokluğunu gösteremezler. Tabi varlığını da gösteremezler. Ancak, birileri var diye inanmaya başlayıp, onu yayarsa, ve o yaydığı şey bilinmezden beslenen, umut içeren ve korkutucu bir şey ise, onu deneyimleyenler bile çıkabilir; arkasında mistik bir edebiyat bile oluşabilir. Bu arada benim uydurduğum, Agulamunko, eğer inananlar çıkarsa onların zihninde varolmaya başlayabilir. Ancak birilerinin onun varlığına inanması, onu var kılar mı?
İşte varlığı da yokluğu da gösterilemeyen şeylere inanmak, sadece bireysel bir tercih işidir. Bu nedenle gelişmiş toplumlar, inanma (ya da inanmama) özgürlüğünü anayasal teminat altına alırlar. Bu teminat, sadece bir şeye inananları değil, o şeye inanmayanları da kapsar. Kanımca, teorik olarak, teizm ne kadar mümkünse, ateizm de o kadar mümkündür. Teistlerin ateistlerden daha fazla olmaları, teizmin ateizmden daha makul olmasından değil, onu destekleyen sosyal-siyasal yapının egemenliğindendir. Pratik açıdan da, teizm ateizmden ya da ateizm teizmden daha üstün değildir; çünkü ne teizm ne de ateizm, kendi başına erdemlilik sağlar. Erdemliliğin temeli insanın kendisidir.
Dipnotlar
1) Aydın Topaloğlu, Ateizm ve Eleştirisi, DİB Yayınları, Ankara, 2000, s.35-36.
2) Anselmus, Proslogion, Monologion and Proslogion içinde, çev.: T. Williams, Hackett Publishing Company İndianapolis 1995, 165-167.
3) Bkz. J. Baillie, The Sense and the Precence of God, Oxford 1939, s.4.
4) J. A. T Robinson, The New Reformation, London 1965, s.117 vd.
5) D. Berman, A History of Atheism in in Britain, London 1988, s.8.
6) K. Nielsen, Philosophy and Atheism, New York 1985, s.124.
7) Efsun Ergezen, Günümüz Ateistlerinde Hayatı Anlamlandırma, AÜSBE, Ankara 2004, 22-23. Efsun Ergezen “Mutlak Ateizmin İmkânsızlığı” başlığı altındaki tüm bilgileri, Aydın Topaloğlu’nun Ateizm ve Eleştirisi (DİBY, Ankara, 2000) adlı yapıttan aktarmaktadır. Bu aktarımcılık da, aslında bilimsel açıdan tezlerde karşılaşılan en temel problemlerden birisidir.
8) İnanmanın doğasına ilişkin Türk felsefe kültüründe en temel yapıt, kanımca Uluğ Nutku’nun İnanmanın Felsefesi (Özebakışçı Bir Giriş), Anı Yayınları, 2012 adlı yapıttır.
9) Bu tasarımlar için bkz. Mehmet Aydın, Din Felsefesi, Selçuk yayınları, Ankara 1992, s.170 vd.
10) Aydın Topaloğlu, Ateizm ve Eleştirisi, DİB Yayınları, Ankara, 2000, s.36 vd.
11) Bkz. Nebi Mehdiyev, Tanrı İnancının Rasyonelliği, İsam Yayınları, İstanbul 2008, s.28 vd; 35 vd.
12) R. Dawkis, The God Delusion, Houghton Mifflin, 2006, s.1 vd.
13) Nebi Mehdiyev, Tanrı İnancının Rasyonelliği, s.35 vd.
14) Ebu el-Hasan el-Eşari, Kitab el-Luma, tah.: R. J. Mac Carthy, Beyrut 1952, s.75.
