Haberin yazarı: Virginia Morell
“Merhaba” demek istiyorsunuz ve yerel dili bilmiyor musunuz? Elinizi sallamayı deneyin. Bu gibi jestler insanlar arasında ve hatta şempanzeler ve bonobolar gibi en yakın iri maymun akrabalarımız arasında da şaşırtıcı biçimde benzerdir. Şimdi yeni bir çalışma, iki tür (şempanzeler ve bonobolar ç.n.) için de aynı anlama gelen pek çok jesti tanımladı. Bu işaretlerin biyolojik temelleri olabilir ve belki de son ortak atadan miras kalmıştır.
İşaretler, jestler, genellikle birisinin dikkatini çekmek veya soru sormak veyahut da bir şeyi durdurmak için kullanılır. Teknik olarak konuşma dili değillerdir. Özgül dilbilimsel ve gramer kuralları yahut kabul edilmiş kelime bilgileri yoktur. Fakat jestlerin anlamları vardır. Şempanzeler arasında, örneğin, biliminsanları birçok hareketi kaydetmiştir. Yiyecek istemek için ağzı okşamak veya tımar edilmek için kolu kaldırmak, diğer şempanzelerden özgül cevaplar almak için kullanılır. Araştırmacılar, uzun kollu, pembe dudaklı ve kafalarının ortasından ayrılan uzun saçlarıyla şempanzelerle yakın akraba olan iri maymunlar bonobolarda da şimdi benzer bir şey buldular.
Biliminsanları Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nde vahşi bonoboları videoya çekmeye ve analiz etmeye başladı. Bir bonobo tutarlılık gösteren, diğerlerinden tatmin edici yanıtlar alan, ortak bir jest yaptığı zaman, bu listeye eklendi. Örneğin bir bonobo, bir diğerine bakarken yüksek sesle kolunu tırmaladığı zaman, diğeri genellikle ilkini tımarlayarak cevap verdi. İlk bonobo hemen her zaman bu cevapla tatmin edildi. Araştırmacılar, “büyük, sesli tırmalama”nın, tımarlanma için bir davet olduğu sonucuna vardılar. Biliminsanları, daha sonra, bonobo jestlerini şempanzelerle kıyasladılar ve repertuarlarının yüzde 90 örtüştüğünü buldular. İngiltere’deki York Üniversitesi’nde karşılaştırmalı psikolog olan başyazar Kirsty Graham, bu, “tesadüfen beklenebilenden” önemli diyor.
İşaret dilini açıklayıcı sözlük
Kol kaldırma
Bu jest her iki türce kullanılıyor, fakat her biri için farklı anlamları var. Şempanzeler “Onu bana ver” demek için ya da diğer şempanzenin yakına yahut uzağa gitmesini istemek için kol kaldırıyor. Bir bonobo bu işareti, birlikte ağaca tırmanmak yahut tımarlanmak veya çiftleşmek için kullanıyor.
Büyük sesli tırmalama
Bir bonoba diğer bonobodan kendini tımarlamasını istediği zaman omzunu tırmalıyor. Şempanzeler aynısını yapıyor, fakat bu jest aynı zamanda birlikte dolaşmak, takip etmek veya tırmanmak için bir davet de olabilir.
El savurmak
Bir tür tokatlama hareketi, birinin diğerine uzaklaşması gerektiğini anlatmak için şempanzeler ve bonobolarca ortak kullanılıyor. Aynı zamanda bonobolar, bir diğerinin bir şeyi yapmasını bırakmasını istediklerini anlatmak için de kullanıyorlar.
Ağza vurma
Diğer şempanzenin ya da bonobonun ağızına dokunmak için uzanmak, yahut vurmak, “onu bana ver” anlamındadır. Genellikle yiyecek isterken kullanılır.
Sunma (tımarlanma)
Bir diğer bireyin yanına oturmak yahut ayakta durmak ve vücudun belirli bir bölümünü sunmak, her iki türce kullanılan, “Beni tımarlar mısın?” anlamındadır.
Takımın bulgularını PLOS Biology’de raporlaştıran Graham; benzer anlamlardaki benzer jestler, muhtemelen “biyolojik olarak miras kalan eski bir repertuvar”ın parçalarıdır diyor. Muhtemelen insanlar da bunun bir parçası; ki görünüşte insanlar hayvanların ne istediklerini kolaylıkla anlıyor.
Fakat bazı jestler, erkek bir bonobo olan Shiba’nın eşzamanlı olarak göğsünden dışarıya doğru çok abartılı el hareketi yapması gibi, basitçe miras alınmamış, açıkça öğrenilmiş yahut değiştirilmiştir. Bunu yapmakla, bir diğer bonoboya isteğini yerine getirmesini vurguladığı anlaşılıyor ve işe yarıyor.
Çünkü jestler ve anlamları büyük oranda bonobolar ve şempanzeler tarafından paylaşılıyor. Araştırmacılar, benzer anlamlara gelen benzer jestlerin, iri maymunların ve insanların son ortak atasından beri (Pan-Homo) kullanıldığını öne sürüyorlar. Biliminsanlarının varsayımına göre, biyolojik olarak miras alındığı için, her üç tür de (her ne kadar insan jestleri daha fazla çalışma gerektirse de) bu jestleri kullanıyor. Alternatif olarak, maymunlar jestleri ve anlamlarını bağımsız olarak evrimleştirmiş olabilir, fakat araştırmacılar bunun “mümkün olmayan” bir senaryo olduğunu düşünüyor.
Bununla birlikte, Berlin’de Humboldt Üniversitesi’nde bilişimbilimci Richard Moore, araştırmanın cevaplayabildiğinden daha fazla soru üretebileceğini söylüyor. Makalenin, sadece “her iki (şempanzeler ve bonobolar ç.n.) tür arasında potansiyel olarak karşılaştırılabilecek” olan, “açıkça kategorize edilebilir jestleri” değerlendirdiğini ve bunun aslında her iki türün birbirlerinin jestlerini anlayabildiklerini kanıtlamadığına dikkat çekiyor. Ötesinde, araştırma iki türün jestlerini veya seslendirmelerini ayırabilecek küçük ama önemli detayları içermiyor. Bunlar jest yaparken eklenebilir ve bu, bir bonobonun bir şempanzenin jestlerini vb. şeyleri doğru biçimde yorumlamasını daha da zorlaştırabilir.
Yine de Moore, “veriler ilginç ve ileriki aşamalar için iyi bir başlangıç noktası” diyor. Graham’ın takımı, ne kadar anlaşıldığını ve ortaklaşa kullandığımız jestlerin örtüşüp örtüşmediğini bulmak için, şimdi insanların maymunların jestlerine nasıl tepki verdiklerini anlamak üzere yeni bir çalışmaya başlıyor.
