İstanbul Teknik Üniversitesi, Jeofizik Mühendisliği Bölümü E. Öğretim Üyesi
Doğu Akdeniz’deki Afrika Levhası’nın aktif dalma-batma zonunun kuzeyi boyunca yerleşen Helenik Yayı, Anaximander Dağları, Rodos ve Finike basenleri, Batı Toros dağları ve Batı Anadolu’nun grabenleşme (çöküntü havzası) hareketleri oldukça karmaşık bir tektonik rejimi sergilemektedir. Bu bölgede dalan Afrika levhası litosferinin önündeki Ege ve Anadolu levhaları üzerinde dağ oluşumu, grabenleşme, büyük yanal atımlı faylanmalar ve dalan litosfer (slab) yırtılması gibi farklı karakterde tektonik süreçler oluşmaktadır.
Karada ve denizde süren jeolojik ve jeofizik araştırmalar, GPS teknikleriyle elde edilen kabuk hareket verileri, deprem etkinliğinin ve fay düzlemi çözümleri Doğu Akdeniz’deki güncel jeolojik olguları ve tektonik hareketleri daha iyi anlamamızı sağlamaktadır. Helenik Yayı’nın doğu ucunun Kıbrıs Yayı’nın batı ucuna yakınlaştığı alanda yer alan ve sol yanlı bir doğrultu atım bileşeni olduğu önerilen KD-GB yönelimli Pliny Transform hareketi, son yıllardaki araştırmaların ortaya çıkardığı STEP zonunun bir parçası olarak yorumlanmaktadır. Afrika levhasının dalan litosferinin bu noktada (Finike körfezi civarında) batı Anadolu genişleme bölgesi ile merkezi Anadolu platosu arasında bir tektonik ayrım aracı gibi Anadolu’nun içlerine yönelmesi olasılığı kuvvet kazanmıştır. Bu soru doksanlı yıllardan bu yana tartışılmaktadır. Bazı araştırmacılara göre Burdur-Fethiye Makaslama Zonu’nun (BFMZ) Isparta Üçgeni’nin batı kanadı olduğu ve sol yanal atımlı bir fay zonu olarak güneydeki Pliny Transform zonuna eklemlendiği belirtilmektedir (Şekil 1).
Alternatif bazı görüşlere göre BFMZ önemli derecede doğrultu atım niteliği göstermeyen normal faylanma zonu olarak değerlendirilmektedir. Yine diğer bir görüş ise BFMZ’nin aktif varlığına dair bir bulgu olmadığıdır. Anadolu levhası ve Doğu Akdeniz’de yenilenen GPS ölçümlerinin ortaya çıkardığı hareket yönleri, deniz ve karada yeni jeolojik ve jeofizik çalışmalar ve deprem fay düzlemi çözümleri birlikte değerlendirildiğinde Pliny transformuna doğru uzanan Burdur-Fethiye arasında sol yanlı bir transform hareketinin kinematik olarak gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Nitekim bugüne kadar Burdur-Fethiye güzergâhında yapılan jeoloji, sismoloji ve GPS çalışmaları yüzlerce aktif sol yanlı doğrultu atımlı ve normal faylardan oluşan geniş ve karmaşık bir deformasyon zonunun varlığını ortaya çıkarmıştır. Saha çalışmalarında 300 km uzunlukta ve 75-90 km arasında değişen genişlikteki bu zon boyunca Orta Miyosen (12 Milyon yıl önce) ve Kuvaterner (2 milyon yıl önce) yaşlı KD-GB doğrultulu fay ve havzalarla karakterize edilen bir geniş makaslama hareketi gözlenmektedir. BFMZ boyunca sol yanlı hareket kuzeyde 3-4 cm/yıl’a, güneyde ise 8-10 cm/yıl’a ulaşmaktadır (Şekil 2).
BFMZ, depremselliği oldukça yüksek bir makaslama zonudur ve bu zon içerisinde 22 Kasım 1963 Tefenni depremi (Ms:4.6), 13 Haziran 1965 Honaz (Denizli) depremi (Mw:5.9), 14 Ocak 1969 Fethiye-Kaş depremi (Mw:6.3), 12 Mayıs 1971’de (Mw:5.8) Burdur depremi ve artçı depremleri bölgede çok sayıda hasar yapmış ve insan kayıplarına neden olan depremler olarak kayıtlara geçmiştir. Depremlerin çoğunluğu normal ve oblik (doğrultu atım+düşey atım) fay çözümleri vermektedir. BFMZ’nun orta kesiminde Çameli, Gölhisar ve Acıpayam basenleri yerleşmiştir. Bu basenler yoğun şekilde genç çökeller içerirler. Gölhisar ilçesinde bulunan Kibyra antik kentinde tarihsel dönemde yıkıcı depremlere maruz kalan kentteki jeolojik ve antik yapılar üzerinde oluşan yanal hareketler doğrultu atımlı faylanmalara işaret etmektedir.
Morfolojik ve jeolojik olarak oldukça belirgin olan Acıpayam baseninde 20 Mart 2019’da Mw:5.7 büyüklüğündeki kuvvetli bir deprem olmuş, deprem çok sayıda kırsal yapıda hasara neden olmuştur. Depremi çok sayıda artçı deprem izlemiştir (Şekil 3).
Depremin fay düzlemi çözümü KB-GD doğrultulu normal faylanmadır ve Acıpayam basenin uzanımı ile tam uyumludur. 20 Mart 2019 depremi BFMZ’nun makaslama etkinliği altında gelişen bir çöküntü havzası (basen) hareketini temsil eder. BFMZ içerisinde yer alan bu KD-GB yönlü çökme/genişleme hareketinin, KD-GB doğrultulu Burdur-Fethiye Makaslama Zonu’nun üzerindeki sol yanlı doğrultu atımlı deformasyonun bir bölümünü basen oluşumuyla boşaltma ihtiyacından kaynaklandığı düşünülmektedir.
REFERANSLAR
1) Alçiçek, M.C., ten Veen, J.H. & Özkul, M., 2006. Neotectonic development of the Çameli Basin, southwestern Anatolia, Turkey. In: Robertson, A.H.F., Mountrakis, D. (Eds.), Tectonic Development of the Eastern Mediterranean. Geological Society, London, Special Publications, 260, 591–611.
2) Barka, A. & Reilinger, R., 1997. Active tectonics of the eastern Mediterranean region: deduced from GPS, neotectonic and seismicity data. Ann. Geofis. 40, 587–611.
3) Biryol, C. B., Beck S. L., Zandt, G. & Özacar, A. A., 2011. Segmented African lithosphere beneath the Anatolian region inferred from teleseismic P-wave tomography Geophysical Journal International, Volume 184, Issue 3, March 2011, 1037–1057.
4) Bozcu, M., Yağmurlu, F. & Şentürk, M., 2007. Fethiye-Burdur fay zonunun bazı neotektonik ve paleosismolojik özellikleri, GB-Türkiye, Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 31 (1), 2007, 25-48.
5) Elitez, İ., Yaltırak, C. & Aktuğ, B., 2016. Extensional and compressional regime driven left-lateral shear in southwestern Anatolia (eastern Mediterranean): The Burdur-Fethiye Shear Zone, Tectonophysics 688, 26–35.
6) Eyidoğan, H. & Barka, A., 1997. The 1 October 1995 Dinar Earthquake, SW Turkey, Terra Nova, 8, 479-485.
7) Hall, J., Aksu, A.E., King, H., Gogacz, A., Yaltırak, C. & Çifçi, G., 2014. Miocene-Recent evolution of the western Antalya Basin and its linkage with the Isparta Angle, eastern Mediterranean. Mar. Geol. 349, 1–23.
8) Kaymakçı, N., Özacar, A., Özkaptan, M., Koç, A., Gülyüz, E., Lefebvre, C., Uzel, B., Langereis, C. & Sözbilir, H., 2014. Fethiye–Burdur Fault Zone: a myth? The 8th International Symposium on Eastern Mediterranean Geology (ISEMG-8). Muğla, Turkey, 13–17 October 2014, p. 54.
9) Özbakır, A. D., Govers, R. & Wortel, R., 2017. Active faults in the Anatolian-Aegean plate boundary region with Nubia, Turkish J Earth Sci (2017) 26: 30-56.
10) Price, P. C. & Scott, B., 1994. Fault-block Rotations at the Edge of A Zone of Continental Extension, Southwest Turkey, J. Struct. Geology 16, 381–392.
11) Schildgen, T.F., Yıldırım, C., Cosentino, D. & Strecker, M.R., 2014. Linking slab break-off, Hellenic trench retreat, and uplift of the Central and Eastern Anatolian plateaus,Earth-Science Reviews 128 (2014), 147–168.
