Bu yıl astronomi severler açısından oldukça verimli geçti diyebiliriz. Yeni ötegezegenlerin keşifleri, enteresan nötron yıldızları, katil karadelikler, kütleçekimsel dalgalar, Juno’nun sevgilisine kavuşması, Satürn’ün yeni 12 uydusu… Liste böylece uzayıp gidiyor. Ancak bunlar dışında, görsel olarak büyüleyen olaylar da vardı elbette. Bunlardan biri, 31 Ocak tarihinde gerçekleşen Süper Kanlı Mavi Ay Tutulması’ydı. Ancak ülkemizden pek de izlenemedi ne yazık ki. Yine de kaçırdım diye üzülmeyin, bu akşam bu yüzyılın en uzun sürecek Ay tutulması var, hem de “kanlı” canlı! Aşağıdaki “Panik yok! Tutulma gözlemcisinin astro rehberi” size bu konuda yardımcı olacak. O zaman başlayalım!
1) Ay tutulması nedir?
Ay tutulması, Ay Yer’in etrafında dolanırken, Dünya’nın gölgesinin yüzeyinin tamamını veya bir kısmını kaplaması ile olur. Ay, tam bir gölge tarafından sarmalandığında umbra; gölgesinin bir kısmı ile sarmalandığında ise penumbra bölgesinde bulunmaktadır. Bunu kafanızda daha iyi canlandırabilmek için aşağıdaki görseli inceleyebilirsiniz. Ancak, Ay tutulması olabilmesi için bazı koşullar vardır. Ay, Dolunay evresinde veya bu evreye yakın olduğu durumdaysa bir Ay tutulması görülür.
2) Ay, Yer’in etrafındaki dönüşünü 29,5 günde tamamlıyor. Bu durumda her ay bir tutulma görmemiz gerekmez mi?
Evet, gerekir. Fakat Yer ile Ay’ın dönüş düzlemleri aynı olsaydı bu geçerli olacaktı. Ancak, Ay’ın yörünge düzlemi yaklaşık olarak 5° kadar eğik olduğu için her dolanım bitiminde bir tutulma göremeyiz. Bu yüzden, Ay ve Yer’in düzlemlerinin kesiştiği yerlerde Ay tutulmalarını görürüz. Bu noktalara düğüm noktaları adı verilir. Aşağıdaki görselde inceleyebilirsiniz.
3) Gözlemlemek için neye ihtiyacım var? Özel bir ekipman kullanmam gerekiyor mu?
Şimdi işin güzel yanına geliyoruz o halde! Ay tutulmalarını gözlemek için özel bir ekipman kullanmanıza gerek yok.
4) Şu ana dek bir sürü Ay tutulması oldu, çoğunu gözlemledim. Bu tutulma neden bu yüzyılın en uzun olacak olanı? Neden diğerleri kısaydı da, bu tutulma bu kadar uzun sürecek?
Yukarıda umbra ve prenumbra kavramlarından söz etmiştik. Şimdi bunları biraz açalım. Karanlık bir odada bir masada çalışma lambası ve bir top olduğunu hayal edelim. Topu ışık kaynağının önüne doğru tuttuğunuz zaman, topun gölgesi bir koni şeklinde masaya doğru düşecektir. Bu örnek Yer için de geçerlidir. Umbra, Dünya Güneş’in ters istikâmetinde olduğu zaman oluşan koni şeklindeki gölgedir. Ay, bu koninin tam orta kısmından da geçebilir kenar kısımlarından da. Tam orta noktasından geçiyorsa eğer tutulma çok daha uzun sürer. Bugünkü tutulma da aynen bu şekilde olacak. Ay, koninin orta noktasına çok çok yakın olarak geçeceğinden bugünkü tutulma son yüzyılın en uzun tutulması olacak. Ayrıca Ay Dünya’nın etrafındaki yörüngesinde en uzak noktada olacak. Bu da Ay’ı gökyüzünde nispeten daha küçük ve daha uzun süre görmemize neden olacak.
5) Son bir soru daha sormam gerek. Neden “Kanlı Ay” deniyor? Kötü ruhlar veya başka bir mistik olaydan dolayı mı böyle denmiş?
Tabi ki hayır! Böyle denmesinin ardında aslında fizik yatıyor. Ayrıca, tutulma boyunca aynı renkte kalmayacak. Kırmızının ve turuncunun tonlarında seyredecek. Bunun nedeni ise, Yer atmosferinin Güneş ışığına karşı hem bir mercek gibi hem de saçıcı bir ortam gibi davranması.
Ortaokul fen bilgisi dersinden de hatırlayacağımız gibi, ışık herhangi bir ortamdan geçtiği zaman biraz yavaşlar ve bükülür. Tutulma sırasında, Güneş ışığı Ay’ın yüzeyine doğru ilerlediğinde tıpkı Yer’in atmosferinde ilerlediği gibi bükülecektir. Mesela, Ay tutulması sırasında Ay yüzeyinden Yer’i gözlemliyor olsaydınız tam da bu yüzden dolayı Yer tam da Güneş’in önünden geçiyorken etrafında bir ışık halkası görürdünüz. Ayrıca, Dünya atmosferi, kısa dalga boyunda gelen fotonları, uzun dalga boyundakilere göre daha çok saçar. Mavi, yeşil gibi renkler kısa; kırmızı, turuncu gibi renkler ise uzun dalga boyunda olan renklerdir. Tam da bu yüzden, mavi fotonlar çokça saçıldığı için gökyüzünü mavi olarak görürüz. Bu noktada, kırmızı ışık gün içerisinde daha az saçılır.
Kırmızı ışık atmosfere ilk kez girdiği zaman Yer’in yüzeyine doğru kırınacaktır. Yer atmosferinden çıkarken ise bir kez daha kırınıma uğrayacaktır. Bu çift kırınım ile birlikte kırmızı ışık tutulan Ay’a doğru yol alacak ve Ay’ı kıpkırmızı yapacaktır. Tabi, bu en iyi koşulların olduğu durumlarda geçerlidir. Eğer bulunduğunuz yer çok sıcak, çok nemli veya çok tozlu ise renk daha bakırımsı olacaktır.
Bu arada unutmadan, Kanlı Ay’a, Dünya’ya 2003’ten bu yana en yakın noktada olacak olan Mars da eşlik edecek. Ay’ın yakınlarındaki kırmızı bir nokta olarak görebilirsiniz. Şimdiden iyi seyirler!
Kaynaklar
1) https://www.space.com/16149-night-sky.html
2) Ankara Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü Ders Notları
