Dünyada ve Türkiye’de ilaç sorunu: Ağrı kesiciler dahil ilaca ilişkin kesit ve dinamikler

Uzay ve askeri sanayilerinden sonra gerek gelişmişlik ve gerekse kârlılık düzeyinde ilk üç arasında ilaç üretimi de bulunuyor. Milyarlarca dolarlık bir pazardan ve dev tekellerin cirit attığı bir alandan söz ediyoruz. Bu yazıda ilaç üretim sorunsalı, ilaçta “değer kavramı”, “pazar yapısı”, küreselleşme ve ilaç sanayi, ağrı kesici ilaçların piyasası ve tümüne ilişkin bir değerlendirme biçiminde ele alınacak.

Başlıktakinin tersine, terim olarak ilaç, bir sorundan çok, sorunların giderilmesi amacına denk düşen bir anlama sahiptir. Genelde herhangi bir sorunun kolaylıkla çözülmesi, çoğu kez “ilaç gibi” nitelemesini hak eder. Oysa ürün olarak “ilaç”, bu metaforik anlamı dışında gerçekten hayli sorunlu bir alandır.

Bilim ve Gelecek, bu sayında dosya olarak ağrı konusunu inceliyor. Ağrının fizyopatolojisi ve kliniğinin yanı sıra işin bir diğer penceresi de ağrı sağaltımı ve tedavide kullanılan ağrı kesici ilaçlardır.

Bu ilaçlara kısaca analjezikler diyoruz. Bu ilaçlar farmakolojik olarak çeşitli biçimlerde sınıflandırılıyor. Bu sınıflandırmaya göre en yaygın kullanılan ağrı kesiciler, bu etkilerinin yanı sıra iltihap dağıtıcı (antiinflamatuvar) ve ateş düşürücü (antipiretik) etkilere de sahipler. Birçok hastalığın semptomları arasında ağrı, ateş, iltihap olabiliyor. Yani bu ilaçlar o semptomların ortadan kaldırılmasında yaygın bir biçimde kullanılıyorlar.

İşte ilaç dediğimiz bu sorunlu alanın içinde, bu dosyanın konusuna ilişkin analjezik pazarının hal-i pür mealini incelemeden evvel, alanın kendisini tanımak ve değerlendirmek gerekiyor. Yani bu yazı öncelikle Dünya ve Türkiye’deki ilaç sorununa yaklaşım yapma derdinde.

Bugün dünyada ilaç üretimi kapitalist sanayi üretimi biçiminde sürdürülüyor. Uzay ve askeri sanayilerinden sonra gerek gelişmişlik ve gerekse kârlılık düzeyinde ilk üç arasında ilaç üretimi de bulunuyor. Anlaşılacağı üzere, milyarlarca dolarlık bir pazardan ve dev tekellerin cirit attığı bir alandan söz ediyoruz.

Öylesi netameli, teknik ve bilimsel bir alan ki, şifa derdine düşen hastanın, hastalığını da tedavisinde kullanılacak ilaçlarını da hekim, eczacı gibi sadece uzmanları bilebiliyor.

Ya üretiminde neler olup bittiğini kimler biliyor? İşte şeytan ayrıntıda gizlidir derler ya; yazının derdi, bu bağlamdan kaynak alıyor…

O nedenle ve tümünü kapsamasa da bu yazıda ilaç üretim sorunsalı, ilaçta “değer kavramı”, ilaçta “pazar yapısı”, küreselleşme ve ilaç sanayi, ağrı kesici ilaçların piyasası ve tümüne ilişkin bir değerlendirme biçiminde ele alınmaktadır.

İşin kapitalist pazar yapısıyla ilişkisine gelince: Sonuç olarak, kapitalizm kuramsal kurgu olarak “göreceli rekabeti” vazetmekte ve rekabetçi fiyatlar altında, serbest rekabet piyasası oluşacağını, retorik olarak öne sürmektedir. Oysa var olan durum, olgunun tersini kanıtlamakta ve kapitalist ilaç piyasasında da sermaye yoğunlaşması ve merkezileşmesinin geliştiğini göstermektedir. Çokuluslu ilaç sanayisi, sermaye küreselleşmesine sektörel özgün bir örnektir. Türkiye pazarı da bu küresel modelin gelişen bir örneğidir.

İlaçta sorunsal ana eksen: “Değer” kavramı

Başta bir sorun vurgusu yapmıştım. Bu alan, ilk olarak içerdiği “değer” kavramı bakımından sorunludur. Sonra, pazar yapısı, ürün olarak ilacı sorunlu kılar. Üretildiği sektörün kârlılık yüzü ve onun küresel yaygınlığı, sorunu derinleştirir. Sonuçta, kapitalist iktisadi girişimcilik ve sistemin “sistemik eşitsizlik üretimi”, mal olarak ilacı sorunlu bir meta kılar.

Şimdi sırasıyla bu özelliklerin bir kısmına özet olarak değinmek gerekmektedir.

Nasıl değineceğime gelince, yıllardır bu konu bağlamında çok yazdım, konuştum. Makaleler ve kitaplar buna dahildir. O nedenle yazdıklarımın içinden ve alıntılayarak bir özet sunmak yöntem olarak tercihim olacaktır. Okuyucu başka kaynak yok muydu (?) sorusunu sorabilir. Kuşkusuz binlerce sayfayı içeren makale, kitap, raporlardan oluşan muazzam bir kütüphane var. Meraklısı bunlara ulaşabilir. Yani durum, okuyucuya misafir dersek, umduğu ile bulduğu arasındaki ince ayrımdadır…

“İlaç sorunsalına” ilişkin ilaç işini inceleme maceram, yıllar içinde tarafımdan yazılmış pek çok makaleye konu oldu. Bu bağlamdaki ilk yazının başlığı, “Türkiye’de ilaç sorunu” şerhini içeriyordu.⁽¹⁾ İfade yerindeyse, sorunu teorize eden diğer dört makale ise, 1982-87 yılları arasında yazılmış ve bugün bakımından da bir meta olarak ilacın içerdiği değer kavramına ilişkin görüşlerimin ana eksenini oluşturmaya devam etmektedir.^(2-5) Konuyla ilişkisi temelinde 1983-1989 arası yazılan başka yedi makalede, Türkiye İlaç Sanayisi, ürün çeşitliliği, sayısı, değişim değerinin özgül tanımı olarak fiyatı ve bireysel emek yönünden retrospektif bir biçimde analiz edilmiştir.^(6-12)

Önceki makalelerde ortaya konan görüşlerin, bir birikim olarak yeniden özetlenmesi, 2001 yılında yazılmış iki ve 2005 yılında yayımlanmış bir diğer makalede yapılmıştır.^(13-15)

Bu makalelerin tümünde, klasik bir “ilaç” tanımına atıf bulunmaktadır. O da şudur: “İlaç, alanın yararına olmak üzere, fizyolojik sistemleri veya patolojik durumları değiştirmek ve/veya incelemek amacıyla kullanılan veya kullanılması öngörülen bir madde veya üründür (WHO-DSÖ)”.

Ancak, bu tanım doğru olmakla beraber eksiktir de. İlacın sadece biyolojik sağlık süreçleri ile ilişkisini tanımlamaktadır. Bu saptamaya dayalı olarak ve özellikle ilaç ekonomi-politiğini değerlendirmeye çalıştığım makalelerde, ilacın tanımlanmasındaki biyolojik veçhenin yanı sıra iktisadi özelliğine de işaret eden küçük ve fakat can alıcı bir ekleme yaptım. Şöyle ki; “ilaç, fizyolojik sistemleri veya patolojik durumları alanın (çoğu kez hasta) yararına değiştirmek ve/veya incelemek amacıyla kullanılan veya kullanılması öngörülen ‘onsuz olmaz’ özelliği ile toplumsal bir madde veya üründür.”^(1-3)

Burada ilaca izafe edilen “onsuz olunmazlık” iktisat terminolojisinde “talep elastikiyeti / istem esnekliği” olarak geçmektedir. İlaç hava gibi, su gibi yaşamımızı etkileyen ve yokluğunda yaşamın tehlikeye girdiği, yerine başka bir ürünle ikame edilemeyen yani talep elastikiyeti olmayan veya çok sınırlı olan bir maldır. Bütün metalarda olduğu gibi de “kullanım ve değişim” olmak üzere iki değeri bulunmaktadır.

2005 makalesinde ilacın meta özellikleri bakımından irdelenmesi, başlıca üç soruya yanıt aramıştır. Bunlar; “1) emek ürünlerinin içerdiği değer kavramına göre; 2) malın cinsine göre ve 3) talep ve talebin nesnel özelliklerine göre ilaç nasıl bir meta’dır?” sorularıdır.⁽¹⁵⁾

Sorunun temeline ilk elden aksiyomatik bir yaklaşım yapılırken, “bütün hizmet, mal ya da ürünlerde olduğu gibi ilacın da bir meta değeri taşıdığı” önermesinden yola çıkılmıştır.

İlacın, sonuç olarak değişim için üretilen bir ürün olması ve bu bağlamda da “kullanım” ve “değişim” olmak üzere iki değeri içermesiyle varılan sonuçlar şöyle özetlenmiştir.⁽¹⁵⁾

– İlaç, maddi bir nesne olarak değer üretme özelliklerine sahip bir maldır.

– İlacı diğer mal veya metalarla eşitleyen değerler, kullanım ve değişim değerleridir.

– İlacın kullanım değeri onun etkinlik, kalite, emniyet ve geçerlilik özellikleriyle ilgilidir.

– İlacın kullanım değeri, diğer mal veya metalardan farklılık gösterir. Mal olarak ilaç yerine başka bir meta ikame edilemediği gibi, ilaçlar da kendi aralarında endikasyon farkına bağlı ikame edilemez özellik gösterirler.

– İlaçtaki değişim değeri onun fiyatında belirlenmektedir.

– İlaç, değişim değeri bakımından her zaman ve her yerde edinilebilir ve ulaşılabilir olmak durumundadır.

– Bir meta olarak ilacın değişim değeri, bir talep elastikiyeti içermez.

– İlaç bir arzu, istek ve beğeni malı değildir. Seçimini başka eller yapar.

Malın cinsi bakımından ilacın özelliklerinin incelenmesi ve sonuçlarının özeti ise, aynı makaleden alıntıyla şöyledir:⁽¹⁵⁾

– Mal cinsi bakımından ilaç, gerçek veya ekonomik bir maldır.

– İlaç, gerçek mal kategorilerinden tüketim malları içerisine girer.

– İlaç bir kez kullanıldığından dolayı, dayanıksız tüketim malı olarak sayılır.

– İlaç yapımında kullanılan etkin ve yardımcı maddeler bir üretim, sermaye ve yatırım malı özelliği de taşırlar.

Sonuç olarak, ilacın kullanım değeri bağlamında, talep elastikiyetinin yok düzeydeki düşüklüğüyle, malın bir beğeni ürünü olmaması ve tercihinin uzmanlara dayalı (hekim-eczacı) olması ve bu anlamda değişim değeri olan fiyatı bakımından rekabet unsuru da olamaması, ürün olarak içerdiği sorunların kilidini oluşturmaktadır. Kısaca ilaç, talep elastikiyeti bakımından esnek bir ürün değildir ve bu iktisadi özelliği de ona “onsuz olunmazlık” niteliğini kazandırmaktadır. Bu bakımdan, diğer ticari mallardan ayrılan son derece önemli “sosyal bir ürün” olma özelliğine sahiptir.

İlaçta piyasa-pazar yapısı: IMS istatistikleri

İlaç sanayisi piyasasında çeşitlilik: İlaç sanayisi piyasalarına ilişkin, dünya literatüründe çok sayıda makale ve kitap var. Kuşkusuz bu yayınların önemli bir bölümü, sanayi kuruluşlarının içinden uzmanlarca ya da onlarla ilişkili akademik ve resmi yönetimlerce çalışanlarca kaleme alınmış bir durumda. İş böyle olunca, sistemik sorunlar, kapitalist iktisat bağlamının analizi ve eleştirisi üzerinden yürüyemiyor. Klasik iktisat öğretisi bile, piyasalar meselesinde ve özelinde ilaç piyasalarının iç işlerliğini açıklıkla ve “kâr” temelinden değerlendirmesine karşın, makalelerin önemli bir bölümü, kapitalizmin eleştirilmeden yeniden yorumlanmasına yönlenmiştir.

Toplum ve Hekim dergisinde, bu başlığa ilişkin daha önce yazdığım ve yöntemsel olarak yukarıda ifade ettiklerimin tersinden bir okumayı içeren bir makalem bulunmaktadır.⁽¹⁶⁾ O nedenle, başlığın ayrıntılarına bu kaynak, aşağıdaki kısa alıntıyla beraber bir örnek sayılmalıdır.

“…İlaç piyasası, terminolojik olarak çok genel bir ifadedir. Zira bu piyasa, ana ürün olarak ilacı eksen almakla beraber; ilacın üretiminden tüketimine uzanan çizgide çok farklı piyasaların birbiri ile örtüşmüşlüğünü sergiler. Bu temelde, farklı piyasa etkinlikleri ‘ilaç piyasası’ etkinliği altında tanımlanabilmektedir. Bu bakımdan, bunları ayrıştırmak ve kendi düzlemlerinde tanıtmak gerekmektedir.

“İlacın ambalaj içerisindeki bir ürün olarak belli bir farmasötik şekil haline gelebilmesi için ilaç hammadde ve yardımcı maddelerinin üretilmesi gerekmektedir. İlacın dayalı olduğu bu hammadde ve yardımcı madde piyasası kimya sanayisi, petrokimya ürünleri etkinlikleri içerisinde yer almaktadır.

“Piyasanın ilk şekillenmesini takip eden bu basamaktan sonra, ilaç piyasasındaki ikinci basamak etken ve yardımcı maddelerin bir ilaç şekline sokulduğu ‘müstahzarat sanayisi’ etkinlikleri ile ilgilidir. Bu üretim etkinliği, piyasa olarak oligopol ve tekelci aksak rekabetin yoğun yaşandığı piyasalardır.

“Üçüncü basamak, ilacın dağıtım piyasalarıyla ilgilidir. Bu da ilaç depoculuğu piyasası ve perakende dağıtımla ilgili olan eczane ve eczacılık piyasası olarak iki alt gruba ayrılır.

“İlaç piyasası ile ilgili olan dördüncü basamak ise hekimlik uygulamaları ile iç içe geçmiş olan ilaç tüketici piyasasıdır. Görüldüğü üzere ilaç piyasası, aynı anda farklı piyasaların girdi sağladığı ve farklı artı-değerler üretilen kompleks bir altyapıya (enfrastrüktür) sahiptir.⁽¹⁶⁾ …”

Bu konuyu daha sonra, “Sinai Ürün Boyutuyla İlaç Pazarı” başlığıyla ve bir bölüm yazısı olarak, “Türkiye İlaç Sanayii” kitabında bir kez daha değerlendirdim.⁽¹⁷⁾ Bu bakımdan, söz edilen bölüm, meraklısı için yararlanılacak başka bir kaynak önerisi olabilir.

IMS verilerinde dünya ilaç sanayi piyasası: Intercontinental Market Statistics (IMS) verileri, uluslararası bir şirket olan IMS-Health tarafından 1960’lardan bu yana yayımlanmaktadır. Dünya üretici ilaç sanayinin, yapısal özellikleri ve pazar yapısı / satış durumlarıyla ilgili etraflı bilgi edinme olanağı, ticari olarak bu şirket tarafından pazarlanmaktadır. Şirketin bedelsiz yararlandırdığı haber bültenlerinde de aylık olarak dünya ölçeğine ilişkin özet bilgiler sunulmaktadır.

IMS verileri, güvenilirliği ve geçerliliği olan istatistikî bilgiler sağlamaktadır. Bu bakımdan, daha önceleri de bu kaynaktan, başlıkla ilgili yazılan başka makalelerde yoğun olarak yaralanılmıştır.^(18-24) Tablolarda bulunan veriler IMS-Health kaynaklarından derlenmiştir.

IMS, coğrafi kıtalar bağlamında, beş bölgeye göre dünya ilaç sanayine ilişkin verileri derlemektedir. İlk tablo, 2000-2007 arası küresel ilaç satışlarının toplam değerlerini ve bir önceki yıla göre pazarın büyüme oranlarını yüzde olarak göstermektedir. Cari ABD dolar kuru üzerinden 2000 yılında dünya ilaç satış hasılası 365 milyarlık bir değer gösterirken, 2007’de ardışık yıllar bakımından yaklaşık ortalama % 9’luk bir pazar büyümesiyle, toplam ilaç satışları 712 milyar dolara ulaşmıştır. Aynı tarihler arası kapitalizmin kimi krizlerine karşın, farmasötik sanayi kârlılığını koruyarak bir gelişme gösterme eğilimini korumaya devam etmiştir.

İkinci tablo, 2007 yılı bakımından dünya ölçeğini bölgesel bazda resimleyen verileri içermektedir. Tabloda yer alan Kuzey Amerika; ABD ve Kanada satışlarını temsil etmekte ve bu iki ülke kaynaklı satış eğilimi toplam pazarın % 45’ini oluşturmaktadır.

“Avrupa” tanımıyla verilen değer Avrupa Birliği’ne üye ilk on merkez ekonominin verilerini oluşturmaktadır. Bu da dünya satışları içinde % 31’lik bir paya denk gelmektedir. Japonya istisnai olarak bir “ulus devlet” olarak istatistik verilerde önemle yer tutmakta ve dünya pazarının % 8,8’lik hasıla payını içermektedir.

Üçüncü tablo, 2009-2011 yılları arası istatistiklerini yansıtmaktadır. Eczanelerden perakende satışı içeren hasıla değerleri, bölgesel sınıflama bağlamında da kendi içinde kısıtları içermektedir. Örneğin, Avrupa verileri AB üyesi ilk beş merkez ekonomiye aittir. Ulus devlet olarak Japonya’nın yanı sıra Çin 24,7 milyar dolarla ilaç satışları bakımından dünyanın devi olma pozisyonuna doğru atılım yapmış görünmektedir. Latin Amerika ülkeleri dünyanın gelişen 7 pazar ülkeleri bakımından önemli bir gelişme sürecine girmiş görünmektedir.

Dördünce ve beşinci tablolar, 2009-2011 yılları arasında küresel ölçekte en çok satışın olduğu ilk beş terapötik sınıfı ve ürünü yansıtmaktadır.

Kardiyovasküler sistem hastalıkları ile santral motor koordinasyon ve mide barsak kanalı bozuklukları dışında kullanılan ilaçlar hariç antipsikotik ve antidepresanların yaygın kullanılan terapötik gruplar arasında olması, toplumların kapitalist ekonomilerin sorunları dahil psikolojik ve psikiyatrik sorunlarla başının dertte olduğuna bir işaret sayılabilir.

Kuşkusuz esenlik halinin bu bağlamda bozuluyor olması, sadece bireylerin kişisel eğilimleri ile ilişkilendirilemez. Altta yatan nedenler arasında iktisadi ve sosyal diğer sorunların bu bozukluklara neden olduğunu gösteren kanıtları da değerlendirmek gerekir.

Küreselleşmeye yaklaşım ve küresel ilaç sanayi

İlaç sanayisi bakımından küreselleşme ya da uluslararasılaşma çözümlemelerini içeren uluslararası literatür çok zengindir. Bu kaynaklardan da yararlanmak suretiyle yayımlanan ve bir önceki bölüme de kaynak oluşturan çalışmalarım hem Türkiye ölçeği bakımından ve hem de sorunsalı genel kapsamı içerisinde değerlendiren katkı çalışmaları olarak değerlendirilebilir.^(16-24) Bunun yanı sıra, aynı kavramı tartışan diğer makaleler de bu başlık altına girmektedir.^(30-43) İlaç işinde, küreselleşmeyi inceleyen ayrıntılara, meraklısı bu kaynaklardan bakabileceği gibi, uluslararası literatürü ayrıca incelemenin çok yararı bulunmaktadır. Buradaki özet, “Küreselleşme ve ilaç” makalesinden -bazı örnekler eklenerek- kısa bir alıntıdır.⁽⁴³⁾

Kavramsal olarak “küreselleşme” terimi, kişisel bir algı ve tercih değildir. Uluslararası ilaç sermayesi kendisini “küresel farmasötik endüstri” olarak nitelemektedir. Diğer yandan küreselleşme kavramının denk düştüğü bir tartışma alanı ve bunun da iktisadi-siyasi parametrik özellikleri bulunmaktadır.

Bu kavramın yerli tanımlarından birisine, TÜBİTAK-Bilim ve Teknoloji Politikası- Bilim ve Teknoloji Strateji ve Politika Çalışmaları Raporları’nda (2003) rastlanılmaktadır.

Buna göre; “…belli bir kültür, ekonomi ya da siyaset normunun, değer yargısının ya da kurumsal yapının küresel ölçekte yaygınlık kazanarak o alanda geçerli tek norm, tek değer yargısı ya da tek kurumsal yapı haline gelmesi…” “küreselleşmeyi” nitelerken; sürecin amacı da “…son çözümlemede, bütün ekonomik faaliyet alanlarında ulusal sınırların ortaya çıkardığı engel ya da kısıtlamaların kalktığı tek bir dünya sistemi yaratmak…” olarak tanımlanmaktadır.

TÜBİTAK’ın “küreselleşme” tanımının yansıtılış biçimine bakarsak; kavramın “…kültür, ekonomi ve siyaset…”e ilişkin yeni bir norm ve ölçek sorunu olduğuna görünürde vurgu yapılmamakla birlikte, raporun ilerleyen bölümlerinde bu yapılanmanın, “bilim-teknoloji-sanayi” alanındaki mutlak üstünlükleri olan “piyasa ekonomisi ülkelerince” gerçekleştirildiğinin altı çizilmektedir. Bu bağlamda, normatif olarak küreselleşmenin emek eksenli olmayıp, sermaye birikim süreci ile ilgili olduğu ifade edilmekte ve bir çıkarsama olarak da esasen kapitalist emperyalizmin yüzünün yumuşatılmış bir ifadesi olduğu anlaşılmaktadır.

Sermaye birikim süreçleri bakımından uluslararasılaşma ve bunun küreselleşme olarak anılmasına yönelik çok çeşitli indikatörler bulunmaktadır. Bu indikatörlerin ilaç üretimine de ilişkin önemli örnekleri vardır. Küreselleşen ilaç sanayisine ilişkin iki coğrafi-ülkesel kümeden bahsetmek ve bu kümeler içindeki değişimin izlerini yakalamak, indikatörlerin anlaşılması bakımından da yararlı olacaktır. İlk küme G7 (group of 7) ülkelerini içermektedir. İkinci küme ise, E7 (emerging 7) ülkelerini kapsamaktadır.

1) Türkiye İlaç Sanayisi, Küresel İlaç Sektörü ile entegre ve 2020 projeksiyonuna göre pazarın büyüyen 7 (E7) ülkesinden birisidir,

2) E7 ülkelerinin (Çin, Hindistan, Rusya, Brezilya, Meksika, Endonezya, Türkiye) gerçek Gayri Safi Yurtiçi Hasılası (GSYH-GDP) 2020 de, ABD’nin 2004 değerlerini (5,1 trilyon $) üçe katlayarak geçecektir (15,7 trilyon $).

3) Aynı dönemde, G7 ülkelerinde (ABD, Japonya, Almanya, UK -Birleşik Krallık, Fransa, İtalya, Kanada) büyüme % 40 olacak ve GSYH 25,8 trilyon $ dan, 36,1 trilyon $ a yükselecektir.

4) Aynı dönemde E7’lerin, G7’lere relatif olarak zenginlikleri % 19,7 den % 43,4 e artış gösterecektir.

Bu istatistikî değerler, kapitalist pazar yapısı bakımından neyi ifade eder? Kapitalist (Serbest Rekabet) Piyasa Retoriği (KPR); ilaç piyasası dahil tüm piyasalarda rekabetçi fiyatlar altında göreceli üstünlük kuramına göre serbest ticarete dayalı bir sistemi vaaz etmektedir. Öyleyse, sistemin retoriğiyle, dünya serbest rekabet piyasalarında üretilen değerlerin ne olduğunun öncelikle karşılaştırılması gerekmektedir. Bu Tablo 6’da verilmiştir.

Serbest rekabet piyasasının farmasötik sanayisi bakımından ne durumda olduğuna da göz atmak, retoriğin aydınlatılması bağlamında hayli yarar sağlayacaktır.

İlaçta gerçekleştirilen dünya ticaretine ilişkin temel veriler şöyledir: Birleşmiş Milletlere (BM) üye 196 ülke içerisinde, örgüt üyesi ülkelerin sadece % 13,3’ünü oluşturan 26 ülke, toplam ilaç ticareti hacminin % 85,8’ini ve geri kalan 170 ülke (% 86,7) ise, sadece % 14,2’sini elinde tutmaktadır. Ticaret hacmi verileri bakımından, ülkelerin gelişmişlik düzeyleriyle ilintili büyük bir dengesizliğin bulunduğu aşikârdır. Türkiye, bu veriler içinde 26 ülke içerisine ve AB istatistiklerine dahil durumdadır. Dünya pazarındaki toplam payı, 2000 yılı itibariyle 3-6/500 Milyar $ olup, pazarın % 0,6-1,2 kapsadığı hesaplanmıştır. 2005-2010 pazar payı tahmini projeksiyonu 10-12 Milyar $ olarak kestirilirken, 2007-2008 döneminde gerçekleşen 12 Milyar $ (% 1,3) olmuştur.

Sermaye küreselleşmesi, temel özellik olarak sermaye birikiminin gerçekleşmesine dayanmaktadır. Sermaye birikimi; “genişletilmiş kapitalist yeniden üretimle” ve “artı-değerin çap genişleten bölümünün bir kısmının” sermayeye dönüştürülmesiyle oluşturulur. Bu bağlamda, genişletilmiş yeniden üretimin de kaynağıdır. Sermaye birikiminin gerçekleşmesi, öncelikle sermayenin yoğunlaşması ve sonrasında da merkezileşmesiyle tamamlanır.O zaman, kapitalizmin serbest rekabete dayalı piyasa retoriğini yeniden sorgulamak ve bu nasıl bir piyasadır (?) sorusuna yanıt aramak gerekmektedir.

Sermaye yoğunlaşması; işletme içinde yaratılan artı-değerin biriktirilmesiyle, sermayenin çapının büyümesi ve kapitalistin gittikçe büyüyen bir sermayenin sahibi olması ile karakterizedir. Yoğunlaşma, sermayenin yerel, ulusal ve bölgesel sınırları aşarak büyük ölçüde uluslararasılaşmasına neden olur. Sermayenin merkezileşmesi ise, birçok sermayenin bir büyük sermaye halinde birleşip, çapının büyümesini ifade eder. Böylece, büyük sermaye şirketlerinin tekeller, tröstler, karteller biçiminde ekonomilere ve ekonomilerin yönetimine egemen olması gerçekleşir.

Sermaye birikiminin tamamlayıcı elementi, sosyal hegemonya stratejilerinin yürürlüğe sokulmasıdır. Sermaye küreselleşmesinin hukuksal, siyasal, ideolojik ve kültürel pratiklere gereksinimi bağlamında askeri, siyasal, sosyal ve kültürel stratejilerin (emperyalist politikalar) geliştirilmesi, bu stratejiden anlaşılan bütünlüğü de ifade etmektedir. İşte hem küreselleşme kavramının ardında yatan ve hem de “serbest rekabete” dayanma retoriğini içeren asıl yüz budur.

Kavram olarak kapitalist sermaye birikiminin ilaç sanayisi ölçeğindeki birincil görüntüsü çok uluslu şirket yapılanmalarıdır. Buna ilişkin kimi özellikler Tablo 7’de verilmektedir.

İlaç sanayisi, imalat sanayi sektörü içindeki piyasalaşma yapısı bakımından aksak rekabet piyasası örneği olup, oligopolistik bir yapı gösterir. Oligopolistik tekelci rekabet piyasası, sermaye yoğunlaşmasının da özellikli biçimlerinden birisidir. Bu bağlamda küresel farmasötik satışlar bakımından yoğunlaşma örneği istatistikleri daha önce verilmiş Tablo 1 ve 2 üzerinden yeniden değerlendirilebilir.

Araştırma Geliştirme (Ar-Ge) çalışmaları, ilaç sanayiinde, özel sermaye birikim süreci olarak çokuluslulaşmaya neden olan örneklerden birisidir. Ar-Ge çalışmalarının amacı; sürekli yeni ürün geliştirmek ve bu ürünlerden daha iyileri (etkinleri) geliştirilinceye ya da taklitleri yapılıncaya değin “tekel kârı” elde etmektir. Ar-Ge çalışmaları “rekabete yönelik buluş” süreci olduğundan sektör içi karşılıklı riskler içerir. Çözümü “uluslararası patent sistemi”nin sağladığı korumadır…

Bu örneğe denk düşen bir IMS verisi, aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Kuşkusuz tablo doğrudan “uluslararası patent sistemini” tanımlayan bir veri olmamakla birlikte, uluslararası düzeyde rekabete yönelik buluş sürecini yürütebilen firmalar konusunda anlamlı bir veri sunmaktadır.

Küresel pencereye ilişkin bu özetlemelerden sonra, Türkiye penceresi de şöyle başlıklandırılabilir:

Türkiye, üretim standartları, teknolojisi ve kurulu kapasitesi açısından gelişmiş bir ilaç endüstrisine sahiptir. Türkiye İlaç Sektörü 2008 itibariyle yaklaşık 300 firmayı kapsamakta olup, bunlardan 53 firmanın üretim tesisi mevcuttur. 42 adet yabancı sermayeli firmanın 14’ü üretimlerini kendi tesislerinde yapmaktadır. Firmaların çoğunluğu, genelde küçük/orta boyutlu yeni ilaç Ar-Ge’si yapmayan, jenerik ilaç satışında yaygınlaşan tipik ulusal kuruluşlardır. Bir kısım firmalar, jenerik ilaçlarda Ar-Ge çalışması yapabilen, ulusal ve uluslararası boyutlarda üretim ve satış kapasitesine sahip firmalardır.

Çok uluslu firmaların Türkiye pazarındaki durumlarına gelince; bunların diffüz oranları % 40-60 ve küresel ölçekte Ar-Ge yapan kuruluşlar olarak somutlanmaktadır. Genelde yerli üretim sektörünün yüksek kapasiteli, önemli firmalarını birleşme ve devralmalarla satın almış durumdadırlar ve dünya pazarlarında bu birleşmelerle rekabet koşullarını daha da geliştirme sürecindedirler.

Türkiye ilaç sektöründe üretim standartları, genelde 50 yıllık klasik üretim teknolojisi ve sistemleri ölçeğinde ve deneyiminde bir düzey içermektedir. Biyoteknolojik üretim yöntemleri, henüz kurulu kapasite halinde yoktur. Terapötik protein ve diğer biyoteknolojik ürün ithalatı yüksek düzeylere ulaşmaktadır.

Emek işgücü yüksek ve kalifiyedir. Sektörel gelişme eğilimi, 1990’dan bu yana ortalama yıllık % 8 büyüme kapasitesine ulaşmış durumdadır. 2008 sonu itibariyle, Türkiye’nin de aralarında bulunduğu 7 gelişen ilaç pazarlarının, % 12-13 oranında büyüme kapasitesine erişmesi, IMS istatistiklerince de öngörülmektedir. Üretimde, teknoloji ve kalite standartları; uluslararası buluşçu çokuluslu ilaç firmalarının ürünlerinin fason üretimini de kapsayan ve DSÖ (WHO) düzenlemelerine uygun iyi imalat ve laboratuvar uygulama standartlarında (GMP-GLP) düzeyinde bir üretime ulaşmış durumdadır.

Türkiye ilaç sanayisinde sektörel yatırımlar genelde devrevi dalgalanmalı düzeyde seyretmektedir. Bu düzey 2000’den bu yana, yıllık ortalama 80 milyon $ düzeyine denk düşen bir ortalamayı tutturmaktadır. Kurulu kapasite ve yatırım kapasitesi; teknoloji yenilemeye ve ürün çeşitlemesine uygun, üretim verimliliğini artırma eğilimli ve sektörel denetimlerde hem ulusal ve hem de uluslararası sertifikasyona uygun bir düzeyi içermektedir.

Üretim yönelimleri; kutu sayısı olarak iç piyasa tüketimini (~%80 oranında) yerli üretimle karşılayabilme kapasitesine sahiptir. Kutu sayısı olarak ilaç ithalatı % 20 düzeyinde olup, bunun kamu bütçesine değer ($ kuru) olarak maliyet yükü, % 40’tan fazladır.

İhracatın/ithalatı karşılama oranı; 2000 sonrası dönemde % 10’lar üzerinde ve mamul ilaç ithalatına dayalı bir gelişme çizgisi izlemektedir. Mamul ilaç ithal kalemleri arasında, başta onkoloji ilaçları, aşı, serumlar ve kan ürünleri ile biyoteknoloji ürünü terapötik proteinler bulunmaktadır.

İnsan gücü ve diğer üretim süreçlerinde, dünya standartlarında kalite ve kapasite tutturulmuş olup; ürün ve süreç esnekliği dahil, yeterli teknik bilgi ve deneyim birikimine sahip insan gücü ve mamul ilaçta fiyat avantajları gibi iç pazar özellikleri bulunmaktadır. Buna karşın dünya ilaç sektöründe rekabet düzeyi düşüktür.

Birleşme ve devralmalarda büyüme hızı; ortalama % 7 oranına ulaşmış bulunmaktadır. Sektörde yoğunlaşma oranı (DİE-TÜİK verileri) 2000’li yıllar itibariyle % 56 olarak hesaplanmaktadır. İlaçla ilgili uluslararası anlaşmalar ve düzenlemeler başta patent ve veri koruma süreçleri olmak üzere hukuki mevzuat olarak yürürlüğe sokulmuştur. Bu da jenerik ilaç üreticisi firmalar bakımından yeni pazar daralma riskini önemle içermektedir. Buluşçu firmalarla, jenerikçi firmalar arasında pazar payı rekabeti şiddetlidir. AB ilaç mevzuatıyla uyum, büyük ölçüde gerçekleşmiş durumdadır. Bu mevzuatla uyumlu yeni kurumsallaşmalar gerçekleşme sürecindedir.

Sektörün yerli sermaye kesimleri ile kamu kurumlarındaki paydaşlarda (DPT, TÜBİTAK, Üniversiteler, Devlet bürokrasisi) ortak şikâyet konusu kurulu kapasite olarak bir “ulusal ilaç sanayisinin” ya da “politikasının” olmamasıdır. Bu kavramla ilgili olarak, ortada bilinçli bir çarpıtma ve gündem kaydırma yoksa, tartışmayı yürüten taraflar içinde kapitalizmin işleyiş mekanizmalarına ilişkin önemli bir bilgisizlik bulunduğu söylenebilir. Türkiye, ilaçta “ulusal bir politika” düzenleme sürecinden önemle ayrılmış ve siyaseten Avrupa Birliği’ne katılım sürecinin aktörlerinden birisi haline gelmiştir. AB ilaç ve eczacılık müktesebatı ile ilgili önemli ulusal uyumlandırma çalışmaları yerine getirilmiş ve yapılacak olanlar da sıraya konmuş durumdadır.

Bu konuyla da ilgili evvelce yayımlanmış bazı makaleler konuya kaynaklık edebilir.^(44,45)

Gelelim ağrı kesici ilaç piyasasına…

Buraya kadar ilaç meselesinin geneline ilişkin kısa bir ufuk turu atmaya çalıştım. Sıra genelden özele, ağrı kesici ilaçlara geldi.

İlaçların farmakolojik sınıflandırması için kabul edilen değişik yönelimler var. Bunlar arasında WHO-DSÖ önerisi çerçevesinde geliştirilmiş ve uluslararası düzeyde kabul görmüş olan “Anatomik Terapötik Kimyasal Sınıflandırma Sistemi (ATC)” kimyasal bileşiklerin farmakolojik sınıflandırılması için kullanılır. Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de üretilen ve reçetelenen ilaçların bir ATC kodu bulunmaktadır.

Ağrı kesicilere kısaca analjezikler de dendiğini başta belirtmiştim. Bunlar ağrıyı kestiğine göre, acaba ağrı nasıl bir tıbbi durum?

Bir tanım vermek gerekirse, ağrı, “potansiyel doku hasarı ile seyreden duyusal ve emosyonel hoş olmayan bir duyu” olarak tanımlanmaktadır. Her zaman sübjektiftir ve diğer duyulardan farklıdır. Çünkü ağrıdan amaç, beyni, uyaranın kalitesi hakkında bilgilendirmek değil, bunun fiziksel olarak zararlı olacağını göstermektir.⁽⁴⁶⁾

Hoş olmamakla beraber ağrı, eğer hasar oluşturacak uyarının ortadan kaldırılmasını verdiği alarmla sağlarsa, yararlı ve yaşamsal bir duyum olarak da değerlendirilebilir. Bunun yanı sıra, ağrılı uyarının ortadan kaldırılmasından sonra bile, ağrı algılanması, hasarın iyileşmesi süreci boyunca dayanılması gereken bir duyu olarak devam edebilir. Böylesi bir kronik ağrı, dayanılmaz, tedavisi zor ve hastayı güçsüzleştiren bir durumdur. Tıbbi uygulama çerçevesi bakımından, ağrının gerek fizyolojik ve psikolojik mekanizmalarına ve gerekse kliniğine ilişkin daha pek çok bilgiye gereksinme bulunmaktadır. Ancak burada sorgulanacak mesele, ağrının sağaltımıyla ilgili ilaçlara ilişkin nasıl bir piyasa gerçeği yaşadığımızdır.

ATC kodlamasına göre farmakolojik olarak analjezik ilaçlar dört grup başlığı altında sınıflandırılmaktadır. Bunlar: N02A0 Narkotik Analjezikler, N02B0 Non-Narkotik Analjezikler, N02C1 Antimigren Triptanlar ve N02C9 Bütün diğer Antimigrenler.

Ağrı kesici ilaçlar piyasasında ana ölçeği, N02B0 Non-Narkotik Analjezikler oluşturmaktadır. Narkotik olmayan analjeziklerden, ilaç bağımlılığına neden olmamaları yönü bakımından ve analjezik potenslerinin daha düşük olması bakımından ayrılırlar.

Non-Narkotik Analjezik ilaçlar, farmakolojik etki profillerine daha uygun düşen bir adla steroid-olmayan antiinflamatuvar ilaçlar veya kısaca antiinflamatuvar analjezikler ya da non-steroidal antiinflamatuvar ilaçlar (NSAİİ) olarak da anılırlar. Tablo 9 bu grup ilaçların sınıflandırılmalarıyla ilgilidir. Bu grup analjeziklerin, antiinflamatuvar etkinliği, antiinflamatuvar steroid ilaçlar olan glukokortikoidlerinkine göre zayıftır. Analjezik etkinlikleri de antiinflamatuvar etkileri olmayan güçlü analjezik, narkotik analjeziklerinkine göre daha zayıftır.

Narkotik olmayan analjezikler yüzeysel yapıların ağrılarında, özellikle ağrı, hafif ve orta derecede ve künt nitelikte ise, yeterli analjezi yapar. Başağrısı, miyalji, artalji, diş ağrısı gibi lokal iltihabi reaksiyona bağlı olan ağrı çeşitlerinde kullanılırlar. Düz kaslı organlardan kaynak alan bazı kolik biçimindeki veya enfarktüs ağrısı şeklindeki şiddetli ağrılarla, kemik kırığı, yaralanma ve yanık gibi travmalara bağlı şiddetli ağrılarda ve terminal kanser ağrılarında genellikle narkotik analjezikleri tercih etmek gerekir. Bu gruptaki ilaçların büyük kısmında analjezik etkiye ek olarak antipiretik yani ateş düşürücü etki de bulunur.⁽⁴⁶⁾

Gelelim bu ilaçların Türkiye manzarasına…

Önce genele ilişkin bazı verilere göz atmak yararlı olacaktır. Aşağıdaki grafik ve tablolaştırılmış veriler İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikasına (İEİS) aittir ve 2011-2015 sayısal değerlerini içermektedir.

Dünya ilaç pazarı 2015 yılında 1,08 trilyon dolara ulaşmıştır. Türkiye 2015 yılı itibariyle ortalama yedi milyar dolarlık bir pazar büyüklüğüyle dünyada 16. sıradadır. (Şekil 1)⁽⁴⁷⁾

Şekil 2’de de görüldüğü üzere, Türkiye’de Sağlık Bakanlığı’ndan ruhsatlı ilaçlar ile ilaç dışı tıbbi ürünleri kapsayan Türkiye tıbbi ürün pazarı, 2015’te % 15,5 büyüme ile 16,86 milyar TL’ye ulaşmıştır. Kutu ölçeğinde ise % 6,7 büyüme ile 1,94 milyarlık hacim gerçekleşmiştir.

Tedavi gruplarına göre değer olarak (TL) ilaç tüketimine bakıldığında (Şekil 3), 2015’te onkoloji ve kan ürünleri artma eğilimindeyken antibiyotikler azalma eğilimi göstermişlerdir. % 11,1 ile pazarda en çok paya sahip olan grup 2015’te de onkoloji ürün grubu olmuştur. Kutu bazında incelediğimizde ise antibiyotikler azalma eğilimine 2015’te de devam etmiş olup % 10,5 pay ile en çok tüketilen ikinci tedavi grubu olmuştur. Antiromatizmal ürün grubu (NSAİİ) ise pazar payını artırmaya devam ederek 1. sıradaki yerini korumuştur.

 

Görüldüğü üzere analjezik ilaçlar gerek kutu olarak ve gerekse değer olarak Türkiye ilaç pazarının başta gelen ve en çok tüketilen ilaç gruplarından birisidir. İEİS verilerine göre analjezik ilaç pazarı Tablo 10’da dökümante edilmiştir.

Tablo 10’dan da anlaşılacağı üzere 2015 yılı, 2011-2013 yıllarına göre daha piyasanın değer olarak 0,2 milyar TL daha büyüdüğünü göstermektedir. Ayrıca N02B0-NSAİ-ilaçların diğer analjezik gruplar içinde en büyük satış payına sahip ilaçlar olduğunu göstermektedir.

Analjezik ilaçlar bakımından bir diğer önemli pazar satış ölçütü de reçetesiz ilaç satış eğilimi bakımından ilk sıralarında yer almasıdır. Sağlık Bakanlığı’nca hazırlanan Türkiye İlaç Gözlem Raporu’na göre, reçetesiz satın alınan ilk yirmi ilaç incelendiğinde yılda 110 milyar TL değer olarak ve 30,4 milyon kutu ilaç reçetesiz olarak satılmaktadır. Reçetesiz alınan ilaçlar içinde ilk sıra tercih en çok ağrı kesiciler için yapılırken, antibiyotikler ve doğum kontrol ilaçları onları takip etmektedir.

Rapora göre, 2013 yılında en çok satılan ilk 20 ilacın yüzde 84,64’ünü SGK, yüzde 1,18’ini özel sigorta karşılarken, yüzde 14,17’sini ise elden satışlar oluşturmaktadır. SGK, 125,3 milyon kutu karşılığında 787,1 milyon lira ödeme yaparken, özel sigortalar ise 2 milyon kutu karşılığında 14,1 milyon lira ödeme yapmıştır.⁽⁴⁹⁾

Sonuç yerine…

Sonuç yerine şu özetlemeyi yapmak uygun olacaktır.

Kapitalizmin kafalara döktüğü çimento, piyasanın “serbest rekabet piyasası” retoriğidir.

Ortada, rekabetçi fiyatlar altında göreceli üstünlük kuramına göre serbest ticarete dayalı bir sistem yoktur. Olan durum, sermaye yoğunlaşması ve merkezileşmesinin, hüküm sürdüğü bir piyasadır. Çokuluslu ilaç sanayisi de sermaye küreselleşmesinin, sektörel olarak özgün örnekleri arasında ve başta gelenlerden birisidir. Türkiye’deki gelişim, küresel ilaç sanayisi yapılanması ile uyum içindedir.

KAYNAKLAR

1) Abacıoğlu N. (1979), Türkiye’de ilaç sorunu, AEOB (Ankara Eczacı Odası Bülteni) 1(4-5), 7-15.

2) Abacıoğlu N. (1982), İlacın ekonomi-politiğine yaklaşım I Meta olarak sağlık ve ilaç: kullanım değeri ve değer, AEOB 4(59), 7-15.

3) Abacıoğlu N. (1982), İlacın ekonomi-politiğine yaklaşım II Bireysel ve toplumsal olarak gerekli emek ve özgül olarak ilaç üretimi içinde somutlanış biçimi, AEOB 4(6), 10-15.

4) Abacıoğlu N. (1983), İlacın ekonomi-politiğine yaklaşım III Metada ve meta olarak ilaçta maddeleşen emeğin ikili karakteri, AEOB 5(2), 20-22.

5) Abacıoğlu N. (1987), İlacın ekonomi-politiğine yaklaşım IV Değer biçimi ya da ilacın değişim değeri biçimi, TEB-Haberler 33, 5-8 (1987).

6) Abacıoğlu N., Sunal R., Kanzık İ. (1983); Türkiye ilaç endüstrisinin farmasötik şekil ve değer açısından sayısal analizi I, AEOB 5(4), 34-48.

7) Abacıoğlu N. (1985); Türkiye ilaç endüstrisinin parametrik analizi II, AEOB 7(3), 243-262.

8) Abacıoğlu N. (1986), Dünyada ve Türkiye’de ilaç fiyatlarının oluşumuna bakış, TEB-Haberler 22, 9-24.

9) Abacıoğlu N. (1987) 1985 yılbaşı ve 1986 yıl sonu itibariyle lokomotif 25 ilaçta retrospektif fiyat değişkenlikleri TEB-Haberler 28, 8-9

10) Abacıoğlu N. (1988), Ekonomik açıdan üretim kavramının irdelenmesi ve ilaç üretimi, TEB-Haberler 37, 10-14.

11) Abacıoğlu N. (1988), Türkiye ilaç endüstrisinin 1988 itibariyle yoğunlaşma ve fiyat açısından retrospektif ön-değerlendirmesi, TEB-Haberler 39, 2-4.

12) Abacıoğlu N. (1989), Türkiye ilaç endüstrisinde ilk 10 firma bakımından ortalama verimliliğin tayini, TEB-Haberler 41, 8-18.

13) Abacıoğlu N. (2001), Sorularla ilacın ekonomi-politiği özetleri, AEOB İlaç Forumu 19, 2, 56-62.

14) Abacıoğlu N. (2001), İlacın ekonomi-politiği ve Türkiye’de ilaç, SÇS 2. Ulusal Kongre Kitabı, 86-101.

15) Abacıoğlu, N. (2005), İlaç: meta özellikleri bakımından irdelenmesi, Üniversite ve Toplum (2005) 5(4)-www.universite-toplum.org

16) Abacıoğlu N. (2004). Sinai ürün boyutuyla ilaç pazarı ve uluslararasılaşma, Toplum ve Hekim 19(6): 404-430.

17) Abacıoğlu N., “Bölüm 3. Sinai Ürün Boyutuyla İlaç Pazarı” İçinde: Türkiye İlaç Sanayi, İTO Yayın No: 2009-41, Syf: 97-137, Mega basım-İstanbul, (2009).

18) Abacıoğlu N. (2002), 2020 yılında nasıl bir tıp/sağlık/ülke/dünya ortamı öngörülebilir, oluşturulabilir? İlacın ve teknolojisinin tarihsel serüveni!, 2000-2020 yılında nasıl bir tıp/sağlık/ülke/dünya ortamı öngörülebilir, oluşturulabilir?, Türk Tabipleri Birliği Yayını, Nisan 2002-Ankara.

19) Abacıoğlu, N. (2003), Uluslararası Farmasötik Endüstri: 2000’den 2005’e kısa ufuk turu, Türk Farmakoloji Derneği Bülteni 76, 11-14.

20) Abacıoğlu, N. (2004), Ekonomik sistem ve ilaç, Türk Farmakoloji Derneği Bülteni 82, 5-9.

21) Abacıoğlu, N. (2005), Sağlığın ekonomi-politiğinden küreselleşen ilaç sanayine, Havan, Haziran, 19-42.

22) Abacıoğlu, N. (2008), Uluslararasılaşma Kavramından Uluslararası İlaç Sanayine: Yapısal Süreçler ve Sosyalist Seçenek, Üniversite ve Toplum (2008) 8(1)-www.universite-toplum.org

23) Abacıoğlu N. (2009), Sermaye küreselleşmesinde kavşak bir sektör: İlaç sanayi, Uluslararası Sosyal Haklar Sempozyumu Tam Metin Bildiri Kitabı-International Symposium on Social Rights Proceedings pp. 50-64, 22-23 Ekim 2009-Antalya.

24) Abacıoğlu N. (2009), Türkiye’nin İlaç ve Teknoloji Politikası: İlaç Boyutu TTB-uzmanlık dernekleri eşgüdüm kurulu/XV. Tıpta Uzmanlık Eğitimi Kurultayı Tam Metin Bildiri Kitabı s.34-45, 4-6 Aralık 2009-İzmir.

25) Kaynak: http://www.imshealth.com/- IMS Health Market Prognosis (IMS denetimli ve denetimsiz pazarları dahil)

26) Kaynak: http://www.imshealth.com/- IMS-MIDAS, Aralık 2007 (Tablo 26 Mart 2008 tarihine değin tüm verilerin sonuçlarını yansıtmaktadır).

27) Kaynak: http://www.imshealth.com/-World Pharma Market Summary Jan 2009 from IMS Health

28) Kaynak: http://www.imshealth.com/-World Pharma Market Summary Jan 2010 from IMS Health

29) Kaynak: http://www.imshealth.com/-World Pharma Market Summary Jan 2011 from IMS Health

30) Abacıoğlu, N. (2002), Küreselleşme paradigmasından bir kesit: İlaç ve siyaset (A cross-section of globalization paradigm: Drug and policy) Üniversite ve Toplum (2002) 2(2)-www.universite-toplum.org

31) Abacıoğlu N., Dikmen A. A. (2008); Meta Olarak İlaçta Sınai Ve Fikri Mülkiyet Rejiminin Ekonomi Politiği, Üniversite ve Toplum (2008) 8(1)-www.universite-toplum.org

32) Abacıoğlu N. (2008), İlaç sanayisinde küresel süreçler: 2007 temel verileri, Tfd- Bülteni 97, 3-5 http://www.tfd.org.tr/97_2008_3.pdf

33) Abacıoğlu N. (Nisan 2008), İnsanlığın Karl Marx’ı yeniden keşfetmesi mi gerekiyor?, SoL/Günlük Siyasal Gazete-24 Perşembe-http://www.sol.org.tr/index.php?yazino=29867

34) Abacıoğlu N. (24.07.2008), Hapı Yutmanın Kerrakesi; http://haber.sol.org.tr/yazarlar/nurettin-abacioglu/hapi-yutmanin-kerrakesi-nurettin-abacioglu-1004

35) Abacıoğlu N. (27.11.2008), Kriz ve İlaç Sanayi, http://haber.sol.org.tr/yazarlar/nurettin-abacioglu/kriz-ve-ilac-sanayii-nurettin-abacioglu-1445

36) Abacıoğlu N., “Bölüm 4. İlaç Sanayi ve Uluslararasılaşma” içinde: Türkiye İlaç Sanayi, İTO Yayın No: 2009-41, s.138-262, Mega basım-İstanbul, (2009).

37) Abacıoğlu N. (01.10.2009), İlaç İşi Nereye?, http://haber.sol.org.tr/yazarlar/nurettin-abacioglu/ilac-isi-nereye-18712

38) Abacıoğlu N.  (07.01.2010), Bir Gün… Dur Diyene Kadar, http://haber.sol.org.tr/yazarlar/nurettin-abacioglu/bir-gun-dur-diyene-kadar-22469

39) Abacıoğlu N. (14.01.2010), Memleket İlaç Haberleri, http://haber.sol.org.tr/yazarlar/nurettin-abacioglu/memleket-ilac-haberleri-22772

40) Abacıoğlu N. (10.06.2010), Ar-Ge mi klinik araştırma mı?,

http://haber.sol.org.tr/yazarlar/nurettin-abacioglu/ar-ge-mi-klinik-arastirma-mi-29522

41) Abacıoğlu N. (05.08.2010), 2009-Türkiye ilaç sektörü ve sanayi sıralamasındaki yeri, http://haber.sol.org.tr/yazarlar/nurettin-abacioglu/2009-turkiye-ilac-sektoru-ve-sanayi-siralamasindaki-yeri-31770

42) Abacıoğlu N. (17.02.2011), İlaç Şirketleri AR-GE’yi terk ediyor mu? Ediyorsa “Halk Sağlığı” için alarm mı?, http://haber.sol.org.tr/yazarlar/nurettin-abacioglu/ilac-sirketleri-ar-ge-yi-terk-ediyor-mu-ediyorsa-halk-sagligi-icin-alarm

43) Abacıoğlu N. (28.04.2011), Küreselleşme ve İlaç, http://haber.sol.org.tr/yazarlar/nurettin-abacioglu/kuresellesme-ve-ilac-41949

44) Abacıoğlu N. (1989), Avrupa Topluluğuna üye ülkeler genelindeki ulusal sağlık programları içinde ilaç politikalarının değerlendirilmesi, TEB-Haberler 42, 13-36.

45) Abacıoğlu N. (1992), Ulusal sağlık politikası taslak dökümanı ilaç ve denetimi raporuna eleştiri, AEOB-İlaç Forumu 14(2), 44-46.

46) Abacıoğlu N. (2000), Nonsteroidal analjezik antiinflamatuvar ilaçlar, Böl 8, Syf: 473-495, TFD Yayını, Gazi Kitapevi, Ankara (Turkish).

47) http://www.ieis.org.tr/ieis/tr/indicators/32/dunya-ilac-pazari

48) http://www.ieis.org.tr/ieis/tr/indicators/33/turkiye-ilac-pazari

49) http://www.gazetevatan.com/110-milyon-tl-lik-bas-agrisi–721204-ekonomi/