Gerek Bukharin ve Preobrazensky’nin çalışmaları olsun gerekse Krupskaya, Lunaçarsky, Makarenko, Kalinin gibi sosyalist pedagoji anlayışının, uygulamalarının tartışılmasına katkıda bulunmuş devrimcilerin gayretleri olsun, tarihteki ilk işçi devletinin yarattığı ve bugüne ışık tutmaya devam eden bilgi birikimi insanlığın hak ettiği biçimde refah ve barış içerisinde yaşayabilmesi doğrultusunda oldukça önemli bir adımdır. Teknoloji ve bilim alanındaki katkıları da bu gelişmenin yolunu aydınlatan değeri tartışılmaz mirasıdır.
Marx, Uluslararası İşçi Derneği’nde 1866 Ağustosu sonlarında yaptığı bir konuşma için hazırladığı notlarda(1), eğitim denilince şu üç noktanın anlaşılması gerektiğini yazmıştır: “Bir, aklın eğitimi; iki, bedenin eğitimi; üç, politeknik eğitim”.(2) Marx, kapitalizmin metalaştırdığı insan emeğinin özgürleşebilmesi için eğitimin çok yönlü uygulanması gerektiğini vurguluyordu. İnsanın aklını eğitirken aynı zamanda bedensel gelişiminin de sağlanması ve asıl, toplumsal gelişim sürecinde alacağı rolün ona öğretilmesi gereğine işaret ediyordu. Marx’ın bu vurgusu komünist toplumsal ekonomik ilişkilere geçiş sürecinde sosyalist devletin vatandaşlarına ne şekilde üretime katılacağını öğreten mesleki ya da bilimsel eğitimi verirken, aynı zamanda da ona kendi akli yeteneklerini ve bedensel sağlığını kollayacak, geliştirecek yolları açmakla yükümlü olduğu konusuna da ışık tutmakta, vurgu yapmaktaydı.
Marx Kapital’de de, eğitim ve çalışmanın birlikte yürümesi gereği üzerinde duruyor. Aslında çıkış noktası olarak oldukça ters görünen bir konudan, kapitalist üretimde insafsızca sömürülen çocuk emeği kullanımının “düzenlenmesi”nden yola çıkıyor. İngiltere’de 1864’te çıkarılan fabrika yasasını eleştirirken, bu yasanın “ironik bir biçimde çocuğu koruması”nı tahlil etmiş. Tabii bu korumayı kısaca, “saçma” olarak niteliyor. Çünkü yasa, her ne kadar çalışma yaşını 14 yaş üstü olarak şart koşuyor ve ilköğretim almamış çocukların aileleri tarafından çalışmaya gönderilmesini yasaklıyor olsa da sonuçta, Marx’ın da dikkat çektiği gibi, tüm Avrupa’da yoksul emekçi çocuklarının çok küçük yaştan itibaren çalışmak zorunda oldukları ve hiçbir şekilde okula gitme şanslarının olmadığı gerçeğini örtemiyordu. Ancak yasada değinilen, “çocukların verimliliği için eğitilmeleri gereği” konusu Marx açısından önemliydi. “Hiç değilse, ilköğrenimin çocukların çalıştırılması için zorunlu koşul olduğunu ilan ediyordu” diyor Marx ve yoksul çocuklara eğitim ve jimnastik olanağının doğduğuna dikkati çekiyor.(3)
Burada Marx’ın altını çizdiği bir diğer nokta da, hem çalışıp hem okumak zorunda olan çocuklarla, çalışmak zorunda olmayıp yalnızca okula giden çocuklar arasındaki öğrenme hızı ya da yeteneği farklılaşması. Fabrikaları denetleyenler ve okul müdürlerinin vardıkları ortak sonuç, çalışan çocukların öğrenmek için diğerlerinin ancak yarısı kadar zamana sahip olmalarına karşın onlar kadar, hatta bazen onlardan daha fazla şey öğrenebildikleridir. Çalışmak zorunda olmayan çocuklar, elleriyle somut bir şeyler üretebilmenin kişisel gelişmeye sağladığı özgüven, yaratıcılık vd. yararlardan mahrum kalmalarının yanı sıra, uzun ve sıkıcı ders saatlerinde boşu boşuna enerji tüketerek sağlıklarını yitirmektedirler. Marx, bu konuda aynı zamanda bir fabrikatör olan Robert Owen’ın yazdıklarını örnek gösteriyordu.
Gelecekteki toplumda eğitimin nasıl bir işlev üstleneceği o günkü fabrika sistemi içerisinde filizlenmeye başlamıştır: Çalışmayla birlikte, öğrenim ve jimnastik! Bu tür bir eğitimle belli bir yaşın üstündeki her çocuk üretici işi öğrenim ve jimnastik ile bir arada yürütecek ve bu yalnızca üretimdeki etkinliğin artırılmasında bir yöntem olarak değil, tam anlamıyla gelişmiş bir insan yetiştirilmesinde tek yöntem olarak uygulanacaktır.(4)
Marx, varlığını dünya üzerinde koruyabilmek, sonsuzlaştırabilmek için insanlığın kurmak zorunda olduğu komünist toplumsal ilişkilerin yaratılabilmesini, tek tek bireylerin üstün akli yeteneklere kavuşturulmasında görüyor. Bunun tek yolu, eğitimdir. Okullar insanların kendi durumlarını, toplumsal konumlarını birlikte yaşadıkları diğer bireylerin hak ve özgürlüklerini kısıtlamadan, emeklerini, yaratıcılıklarını, zaaf ve hatalarını sömürmeden nasıl kavramaları gerektiğinin yollarını öğretmelidir.
Okulun işlevi
Okullar aynı zamanda, insanların bedensel sağlıklarını ne şekilde korumaları ve geliştirmeleri gerektiğini onlara öğreten, bu doğrultudaki bilim ve teknolojileri geliştiren kurumlar olmalıdır. İnsanın beden sağlığı, akıl melekelerinin verimli çalışabilmesinin önemli bir dayanağıdır. Fiziksel dinamik, düşünme ve yargılama mekanizmalarını derinden etkiler. Bilginin yorumu, insan beynindeki gelişimin bir ileri aşamaya geçişi vücut kimyasının düzenli işleyişiyle yakından ilgilidir. Bedenin bu desteği, eğitimin ihmal edemeyeceği prensibidir.
İnsanın akıl ve beden yeteneklerinin eğitilmesinin, geliştirilmesinin tek bir hedefi vardır. O da, toplumsal üretimin artırılması, yani insanlığın bir bütün olarak daha iyi yaşam koşullarına taşınması, refahın herkes için eşit ve düzenli olarak yükseltilmesidir. Vahşet durumunun ortadan kalkması insanlığın on binlerce yıl öncesinde birlikte yaşama, toplumsallaşma gereğini keşfiyle hayata geçebilmektedir. Bu geçişin en zor, en karanlık bölümü ilkel topluluklardaki ilk işbölümünün ardından süreç içerisinde sosyal sınıfların ortaya çıkmasıyla insanlar arasında giderek derinleşen aykırılıkların oluşmasıdır. Bununla birlikte insanlık aynı zamanda da bu aykırılıkları törpülemeye, önce en aza indirmeye sonra da tümüyle ortadan kaldırarak ilkel komünal topluluklardaki “basit eşitlik”in daha kapsamlı ve derinlikli olarak yeniden kurulmasına kafa yormaya başlar.
Birlikte yaşama zorunluluğu, sosyal yaşam, tarihsel süreç içerisinde doğa ve evrenle belirgin bir denge içerisinde genel hayatın sürdürülmesi gereği bundan böyle insanlık için kaçınılmaz hale geldiğinde, sosyal birliğin insanlar arasındaki çok yönlü eşitlik ve fedakârlık anlamına geldiği de toplumlarca kabul görmeye başlar. Ne var ki sosyal sınıfların varlığı bu kabulün hayata geçmesinin önündeki en büyük engeldir. Bu engelin aşılması toplumu oluşturan bireylerin tek tek, eşit ve özgür olarak birlikte yaşama zorunluluğunu kavrayabilmelerini sağlayacak eğitimi alabilmeleriyle ilgilidir. Bunun zemini ancak sosyalizm sürecinde, merkezi bir biçimde kurulabilir, yürütülebilir.
Sosyalizmde eğitimin ne anlama geleceğini bu şekilde özetlemek mümkün. Elbette ki bu yükümlülüklerin kamu tarafından, yani devlet/hükümetçe yerine getirilmesi çok kesin koşulların oluşmasıyla doğrudan ilgili. Bu koşulların başında toplumdaki üretim ilişkilerinin kesin bir alt-üst sürecini tamamlamış olması geliyor. Yani kişilerin eğitiminde yukarıda özetlenen üç kuraldan herhangi birinin diğerlerinin önüne geçmemesi, toplumu kontrol eden sistemin, ideolojinin buna izin vermeyecek koşulları, mekanizmaları bir daha geriye dönüşü olmayacak bir şekilde topluma yerleştirmiş olması, bunu garantilemiş olması gerekiyor.
Burada elbette ki sosyalizmin ne olduğu, nasıl olacağı, komünizme nasıl yol alınacağının farklı ülkeler bazındaki tartışması yapılmıyor. Dolayısıyla komünizme uzanan süreçlerde devletin, hükümetin, “zor”un rolünün ne olacağı, nasıl işlemesi gerektiği de konumuz değil. Burada göz önüne alınan yalnızca, insanlık tarihi açısından “dar” sayılabilecek bir süreç ve insanın özgürce dönüşümüne zemin sağlayacak koşulların, metotların ne şekilde düzenlenebileceğidir.
Yeniden Marx’a dönecek olursak: Öncelik, insanın akli, bedeni yeteneklerinin toplumsal üretimi artıracak istikrara kavuşturulmasıdır. Eğer Marksizmi insanlığın kendi, her yönüyle gelişime engel koymayacak, daha somut bir hedefle, insanın insan tarafından sömürülmesi koşullarına artık bir daha geriye dönülmesi mümkün olunmayacak şekilde son verecek bir toplumsal örgütlenmeye geçeceği sürecin tanımı olarak anlıyorsak, eğitimi de, işte bu sürecin olmazsa olmaz birleşiklerinden biri olarak görmeliyiz.
Böylelikle bu sürece bakıp kısaca, “sosyalizm, eğitimdir” denilmesinde herhalde bir sakınca yoktur.
1917 Devrimi ve eğitim
Genelde, “Reel Sosyalizm” diye anılmakta olan Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa sosyalist sistemindeki eğitim deneyimini yukarıdaki ilkeler açısından, “başarısız” şeklinde değerlendirmek müm
kündür. İlk bakışta, Avrupa’nın göbeğinde her türlü kültürel, ideolojik mirastan beslenerek ve üstelik de yaşanan iki büyük savaş tahribatına karşın süre ortalamasına bakarak pek de ekonomik sıkıntı yaşanmadığı söylenebilecek olan yetmiş yıllık süreçte insanlığın, kendi geleceğini bir tür garanti altına almayı hedefleyen bu değişime direndiği öne sürülebilir. Dolayısıyla eğitim, her ne denli sosyalist prensiplerin koruması altında görece bir özgürlük alanı kazanmış olsa da, bu ülkelerde kendi yetiştirdiği insan eliyle geriye itilmiş, cehalete yenik düşmüş bir konuma yerleştirilebilir. İçerisinde dört, hatta beş kuşağın yetiştiği eğitim sisteminin ürünü olan toplumsal yapıya kendi insanınca sahip çıkılmamış olma görüntüsü, sosyalizmin değerlerini savunan diğer ülke devrimcileri için iç karartıcıdır.
Yalnız burada atlanmaması gereken önemli bir konuyu anımsatmakta yarar var. Sovyetler Birliği, Birinci Dünya Savaşı’nın getirdiği çok yönlü yıkımın ardından, hemen hemen tüm emperyalist güçlerin fiziken desteklediği karşı devrimci -beyaz- ordulara karşı sürdürülen oldukça uzun ve kanlı bir iç savaşın ardından inşa edildi. Ağır iklim koşulları, tarımsal üretimin dibe vurması, açlık ve sağlık sorunlarının geriye kalan sınırlı işgücü üzerinde ciddi bir tehdit oluşturmasına karşın 1920’lerin sonlarına doğru hızla toparlandı, 1930’larda da olağanüstü başarılı bir ekonomik dönüşüm gerçekleştirdi. Hemen ardından gelen İkinci Dünya Savaşı’nın en ağır bedel ödeyen ülkesi olmasına karşın 1940’ların sonunda savaş öncesi gücünü tekrar yarattı, 1960’lara gelindiğinde uzay çalışmalarındaki üstünlüğünü de ekonomik mucizesinin üzerine ekledi. Ki 1917 öncesinde halkının ezici bir çoğunluğu kara cahil olan bir ülkenin 50 yılda ulaştığı bu nokta çarpıcıdır. Bu gelişme yalnızca Sovyetler Birliği sınırları içerisinde değil, sosyalist sisteme katılan tüm ülkelerde, farklı düzeylerde de olsa, aynı şekilde yaşandı. Afrika’da, Uzak Doğu’da ulusal kurtuluş savaşları desteklendi ve emperyalizmin dünyada ciddi bir biçimde geriletilmesi sağlandı.
Tüm bu gelişmeler, sosyalist devrime damgasını vuran kuşaklarla başlamak üzere yüzyıl boyunca bu kuşakların yetiştirdiği insan gücü, aklı sayesinde oldu. Ki burada, eğitimin üstlendiği görevin ne denli önemli olduğunu belirtmeye herhalde gerek yoktur. Üstelik de bu başarıların maliyeti ülke halklarına hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak bir şekilde, adil bir biçimde yansıdı. Sosyalist sisteme katılan ülkelerin hiçbirinde ne açlık, ne sağlık sorunu, ne kişinin kendini akli ve bedeni geliştirme olanaklarına erişim engeli, ne işsizlik, ne de sistematik bir emek sömürüsü yaşandı; türlü çeşitli bürokratik kurumlaşmalara, yolsuzluklara rağmen. Bugün, bu 25 yıl öncesinin sosyalist toplumsal nimetlerini, örgütlenmelerini yaşamış olanlar kendi çocuklarının kapitalizme teslim oluşa neden yeterince direnmediği sorusuna tatminkâr bir yanıt bulamıyorlar.
Ancak konu bu denli basite indirgendiğinde, toplumsal ilişkilerin eğitimin etki alanı dışında kalan diğer yönlerinin gözden kaçması ya da kaçırılması tehlikesi ortaya çıkar. Bu yönler ne olabilir?
Eğitimin işlevi politiktir
Öncelikle Marx’ın altını çizmiş olduğu temel prensipleri yeniden gözden geçirmekte yarar var. Marx eğitimin, belirli bir sosyal ekonomik ilişkiler ağı için yeniden tanımlanmasını değil, insanlık için genel anlamda nasıl ele alınması gerektiğini vurguluyor. Küba Pedagoji Bilimleri Enstitüsü Başkanı Dr. Lisardo Ramis, “Genel anlamda sosyalist eğitim prensiplerini sosyalizm öncesi prensiplerden ayırmanın pek bir anlamı olmadığını söyleyebilir miyiz?” sorusunu, “Aslında bu oldukça zor bir soru. Nedeni arada bir fark olduğunun gösterilmesi gereği” şeklinde açıklıyor olması Marx’ın bu vurgusuyla örtüşüyor.(5) Eğitimin üstlendiği görev evrensel bir nitelik taşır, işlevi sosyal yapıların değişimiyle değil, sosyal yapılardaki uygulamayla ilgilidir. Dolayısıyla da, oldukça politiktir diyebiliriz.
Bir diğer önemli nokta da sosyal tarihin nesnel akışı içerisinde temel prensiplerin dönemlere birebir uyum sağlayamayacağı gerçeğidir. Dünyada Sosyalist Enternasyonal’in hayata geçirilmesi öncesi, farklı sosyal ekonomik ilişkileri sürdürmekte olan toplumların birbirleriyle ilişkileri ve üstlendikleri ideolojilerin çeşitliliği uyguladıkları sosyal politikaları, dolayısıyla eğitimden yararlanma biçimlerini de haliyle etkilemektedir. Bunu fizik yasalarının işleyişine de benzetebiliriz: İşleyişi ve sonucu her yerde aynı, fakat kullanımı, yarattığı beklenti değişken! Fidel Castro’nun, Ignazio Ramonet’in, “Havana’daki Sao Paulo Forumu’na katılan Latin Amerikalı sol gruplara neden sosyalizm sözcüğünden kaçınmaları gerektiğini salık verdiniz?” sorusuna, “Çünkü bizler, kapitalist kategoriler kullanarak sosyalizmi inşa etmeye kalktığımızda ortaya birbirleriyle rekabet eden hırsız ve korsan kurumlar çıkartırız; bu sosyalizm değildir” şeklinde cevap vermesi(6) bu yönü çok güzel açıklıyor.
Lenin, burjuva anlayışında iki ayrı eğitim hakkı tarzının geliştiğinden söz eder.(7) Bunlardan yalnızca kendi ait olduğu sosyal sınıfın yaratılan her türlü değerin doğal sahibi olduğu inancını taşıyanlar yani, burjuva elitin tüm olanakları kullanma hakkını elinde bulundurduğu inancında olanlar ve değerlerin bedeli karşılığında herkesçe kullanılabileceğini düşünenler. Lenin şöyle devam ediyor: “Birinci inançta olanlar tabii ki, zümre eğitimini savunmaktadırlar. Kendilerine halkçı diyen ancak toplumun sınıflı karakterini de baştan kabul etmiş olan diğerleriyse, doğal olarak devlet karşısında herkesin eşitliğini ancak bu eşitliğin bedeli karşılığı bir eşitlik olabileceğini, dolayısıyla öğrencilerin paraları kadar okuyabileceklerini savunur”.
Ki burada, aynı sosyal ekonomik ilişkilerin içerisinde de farklı beklentilerin olabileceğini ve bunların pekâlâ birbirleriyle çatışabileceğini Lenin, oldukça açık bir biçimde gösteriyor. Lenin’in bu farklı anlayış ve beklentilere getirdiği açıklığın yanı sıra bizzat verdiği örneklere de göz atmakta yarar var.
Hiç kuşkusuz bu örneklerden en çarpıcı olanı devrim öncesi Rusya’sındaki “kara cehalet” oranıdır. Lenin, 1913’te kaleme aldığı bir yazısında(8) bu oranı, devletin kendi yazılı kaynaklarından % 73 olarak aktarır. Yukarıda da belirtilmişti, devrim sonrasında köklü bir şekilde değiştirilen politikalar 50 yıl içerisinde bu durumu da etkiledi ve Rusya, Sovyetler Birliği yalnızca halkının cehaletini ortadan kaldırmakla yetinmedi, eğitimindeki uygulamalarıyla kapital zengini ülkelerin teknolojik ve bilimsel düzeylerini de yakaladı.
Lenin yine, Proleterskaya Pravda’nın 18 Aralık 1913 tarihli 10. sayısında yayımlanan bir başka yazısında(9), kiliselerin eğitim üzerindeki egemenliğinden söz eder ve buradaki eğitim kadrolarının, öğretmenlerin ancak % 18’inin pedagoji eğitimi aldıklarını, kırsal kesimlerdeyse bu oranın % 2,5’lara kadar düştüğünü bakanlığın bizzat yapmış olduğu bir araştırmadan aktarır. Bu araştırmadan çıkan bir diğer gerçekse, din dersi vermekte olan öğretmenlerin pedagojik açıdan eğitilmelerine hiç gerek duyulmadığıdır. Yani, devrim öncesi dönemde eğitim prensiplerinin niteliği değil, ne şekilde uygulanmakta olduğuna dikkati çekmektedir Lenin.
Buraya küçük bir not eklemekte yarar var: Çarlık Rusya’sı döneminde, temel eğitim büyük ölçüde özelleştirilmişti ve özel okullar genellikle kiliselere doğrudan bağlı vakıflarca işletilmekteydi.
Lenin, daha sonra komünist parti adını alacak olan Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi’nin Rusya’da sosyalist devrime yönelik programında bir dizi düzeltmeyi öneren, “ Parti Programının Gözden Geçirilmesi Üzerine Materyal” adlı, Nisan-Mayıs 1917’de kaleme aldığı ve Haziran 1917’de yayımlanan broşüründe sosyalistlerin eğitimden ne anlamaları gerektiğini sade ve öz bir şekilde özetleyen maddeleri şu şekilde önermektedir:(10)
“(…)
Rusya Demokratik Cumhuriyeti Anayasası şunları sağlamak zorundadır:
(…)
Madde 14- 16 yaşına kadar bütün kız ve erkek çocuklar için parasız ve zorunlu, genel ve politeknik (bütün başlıca üretim dallarının temellerini teorik ve pratik olarak veren) eğitim, öğretim ile çocukların toplumsal-üretici çalışmasının sıkı bir şekilde birleştirilmesi.
Madde 15- Bütün öğrencilere devlet hesabına yiyecek, giyecek ve ders araçları sağlanması.
Madde 16- Halk eğitim sisteminin, demokratik özyönetim organlarının eline verilmesi; merkezi gücün, ders programlarının tespitine ve eğitim kadrosunun seçimine her türlü müdahalesinin engellenmesi; öğretmenlerin bizzat doğrudan halk tarafından seçilmesi ve halkın istenmeyen öğretmenleri görevden alma hakkı.
(…)
İşçi sınıfını bedensel ve ahlaki yozlaşmadan korumak ve onu özgürlük savaşımını daha iyi yürütme durumuna getirmek için Parti şunları ister:
(…)
Madde 5- İşverenlerin okul çağındaki (16 yaşına kadar) çocukları çalıştırmasının yasaklanması; genç işçilerin (16-20 yaş) çalışma sürelerinin günde dört saatle sınırlandırılması ve bunların, sağlığa zararlı üretim dallarında ve madenlerde geceleri çalıştırılmasının yasaklanması.”
Halk kütüphaneleri
Nitekim Ekim Devrimi sonrasında oldukça geniş, içerisinde “yetişkin eğitimi”ne de yer verilen bir okuma yazma kampanyası başlatılır. En ücra köylerde kütüphane kurulması teşvik edilir. Eğitim, sosyalist devrimin öncelikleri arasında yerini alır. Daha önce sürekli ve bilinçli olarak ihmal edilmiş halk eğitiminin yaygınlaştırılması doğrultusunda geniş halk kitlelerinde büyük bir talep yükselmeye başlar. Yaygın eğitim, işçi ve köylülerde kendini geliştirme doğrultusunda muazzam bir ilerleme yaratmış, aynı zamanda da onlarda emperyalist savaşa katılmaya karşı önemli bir direnç oluşmasını sağlamıştır.(11)
Bu sayede burjuva kurumlarının kalıntılarına ve burjuva toplumundan kalan ideolojilerin özgün proletarya kültürü adı altında soyut, saçma hedeflerle örgütlenmesine de genel bilinç düzeyinin yükseltilmesiyle engel oluşturulmaktadır. Ayrıca bunu desteklemek üzere, bilgiye ulaşımı kolaylaştıracak olan halk kütüphanelerinin de her yerleşim bölgesinde oluşturulması bilgiye aç yığınların yetişkin eğitimine destektir.
Ekim Devrimi’nin eğitim seferberliğiyle ortaya koymuş olduğu uygulamaların bir diğer getirisiyse Marx’ın Birinci Enternasyonal’de altını çizmiş olduğu üç temel prensipten, toplumsal üretimin artırılmasıyla ilgilidir. Çiftçilerin ürettikleri ürünlerin karşılığını alamadıkları doğrultusundaki rahatsızlıklarının sanayi proletaryasıyla aralarında derinleştirmeye başladığı çelişkilerin ortadan kaldırılması konusunda yetişkin eğitimi önemli bir rol üstlenmiştir. Savaş Komünizmi yıllarının en can alıcı sorunlarından olan bu rahatsızlığa, 25 Şubat 1920 tarihinde, “Gubernia Eğitim Bölümünün Yetişkin-Eğitimi Şubesi Yöneticilerince Gerçekleştirilen 3. Büyük- Rusya Konferansı”nda yaptığı konuşmada değinen Lenin(12), yetişkin eğitiminin sanayi ve tarım kesimlerinde ortaya çıkan farklı üretim-sonuç ilişkilerinin her iki tarafın da birbirlerinin gereksinimlerine yönelik üretim programlarını doğru bir biçimde kavramalarını sağlayarak, ortaklaşa bir plan/programla süreç içerisinde ortadan kaldırabileceklerini öğrendiklerine vurgu yapmaktadır.
Lenin devrim sonrasında devletin, dolayısıyla da komünist partisinin önemli görevlerinden biri olarak işçi ve köylü yığınlarını ileriye götürecek teknolojik atılımların tasarımlarını sağlayacak yetişkin eğitimine ağırlık verilmesini göstermektedir. Her iki kesimde de insanların nesnel olarak ortaya çıkan çelişkileri kavraması ve bunların çözümüne ilişkin ortak/eşgüdümlü yöntemler geliştirmesi, bunun herkesin yararına olduğunu kabul etmeleri eğitimin hedefi olmalıdır.
Küba’da da 1959 devrimi sonrasında eğitim ve kültürel projelerin merkezi bir disipline bağlı olarak ele alınmış olmaları(13) bu ilkenin bir uzantısıdır. Lenin, bu kapsama giren çalışmaların merkezi disiplin dışında ele alınma girişimlerine şiddetle karşı çıkmıştı. Lenin ayrıca, 1920 Ekim’inde, Lunaçarski’nin Izvestia’da çıkmış olan uyarılarına istinaden aynı ay içerisinde yapılacak olan Proletkult Kongresi’ni hedef alarak, tüm kültürel etkinliklerin Halkın Eğitim Komiserliği bünyesinde yapılanması gereği(14) üzerinde durmuştu. Eğitim ve kültürle ilgili hiçbir girişim amacı proletarya diktatörlüğünü kurmak olan komünist partisinin denetimi dışında kalmamalıydı.
Günümüzde de örneğin, Küba’nın eğitim sisteminde, kültür politikalarında ve bunlarla ilgili uygulamalarda da alınacak kararlar, politika değişiklikleri veya “güncellemeler” yalnızca Eğitim Bakanlığı tarafından kararlaştırılır ki, bakanlık ve hükümet anayasasında açıkça “sosyalist bir işçi devleti” olduğu hükmü(15) bulunan Küba’nın yegane politik örgütü olan komünist partinin kontrol ve sorumluluğu altındadır.
Lenin, Proletkult kongresine uyarı şeklinde ele aldığı -yarım kalan- eleştiri notlarında açıkça, işçi devletinde, a) hiçbir kültür girişiminin Marksizm dışındaki düşünceleri temel alamayacağını, bunlara yönelemeyeceğini, b) proleter kültürü adı altında birtakım yeni, olmadık şeyler yerine, mevcut kültürel yapının Marksist dünya görüşü ışığında ve proletarya diktatörlüğü sürecindeki mücadele ve yaşam koşulları temel alınarak, en iyi yan ve geleneklerinin geliştirilmesi gerektiğini, c) bu girişimlerin Halkın Eğitim Komiserliği’nin bünyesi dışında olmayacağı çünkü, Proletkült = Rusya Komünist Partisi + Eğitim Komiserliği olduğunu ve d) zaten Proletkült’ün Eğitim Komiserliği’yle iç içe ve birlikte olması gereğini vurgulamaktadır.(16)
Kapitalizmin “apolitizm” dayanağı
Lenin ve Ekim Devrimi’nin öncü kadroları sosyalist cumhuriyetin eğitim politikalarını belirlerken büyük ölçüde burjuva uygulamalarının çelişkilerinden, emekçi sınıfların kültürel gelişimini engelleyen politikalarından hareket ettiler. Lenin, yeni devrimci hükümetin Halkın Eğitim Komiserliği’nin, insanların öğrenmesine ve diğerlerini eğitmesine yardımcı olmak görevini yerine getirmekle yükümlü olduğunun altını ısrarla çiziyordu17. Bu, komünistlerin proletaryanın öncülüğü ilkesi dahilindeki acil görevlerinden biriydi. Burjuva toplumunda eğitim halka, “apolitik” ya da, “hiç-politik” olma hallerini empoze eden ve aynı zamanda da halkı kilise ve özel mülk edinme baskısı ve haylice aşağılık kompleksi altında tutan bir, “kafa bulandırma aracı”ydı. Bu sayede de burjuva kendince, halkın sırtından hiç inmemeyi garanti altına almış oluyordu.
Şöyle devam ediyordu Lenin: “Burjuva devletinde, her ne denli burjuva toplumunca inkâr edilse de politik işleyişle eğitim çok sıkı bir işbirliği içerisindedir. Bizse bu durumu kendi açımızdan inkâr etmiyoruz, farkımız budur.(18) Biz, öyle ütopik düşüncenin sandığı gibi işçi yığınlarının sosyalist toplum düzenine dünden hazır olduğuna inanmıyoruz. Emekçi sınıfların tarihi de bunu zaten açıkça kanıtlamakta. Sosyalizme hazır olma durumu ancak ve ancak çok kapsamlı bir endüstrileşmenin ardından gelecek grev mücadeleleri ve politik örgütlenmeyle ortaya çıkar. Sosyalist devrimin başarılı olabilmesi ancak proletaryanın kendisini sömürenleri alt edebilecek yeterliliğe, donanıma ulaşabilmesiyle mümkün olabilir”.(19)
Yani, siyasi iktidarın ele geçirilmesiyle iş bitmiyor, tersine asıl görev o zaman başlıyordu. Kültürel boyutlarda da burjuvaziye, burjuvazinin sınıf ideolojisine karşı koyabilecek, insan yaşamından bunu silecek kapasitenin ortaya çıkartılması gerekiyordu. Bu, zaten burjuva düşünce yapısına karşı sosyalistlerin devrimi beklemeden açacakları, açmaları gereken savaşla da iç içedir.
Lenin, iktidarın ele geçirilmesiyle birlikte kendilerinden kıyas kabul edilemeyecek denli güçlü bir durumda olan “bütün dünya burjuvazisi”ni karşılarına aldıklarını, dolayısıyla askeri mücadelenin yanı sıra ve daha güçlü bir biçimde, işçi sınıfının ideolojik donanımını sağlayacak olan eğitime önem verilmesi gereğini vurgulamaktadır. Ekim Devrimi, dönemsel olarak kritik bir süreç yaşamaktadır. Dünya kapitalizmi daha önce hiç karşılaşmadığı, karşılaşmayı hiç ummadığı bir durumla karşı karşıyadır: Gözlerinin önünde bir işçi devleti kurulmaktadır. Bunun engellenmesi için her türlü yola, zora başvuracaklardır.
Yepyeni bir alışkanlıklar silsilesinin ortaya konulması, bunların hayata geçirilmesi ve bu değerlere sahip çıkılması süreci hiç kuşkusuz onlarca yılı alacaktır ve bu ancak, politik özgürlüğün işçi sınıfı tarafından sürdürülmesi koşuluna bağlıdır. Böylelikle tüm emekçilerin bu doğrultuda eğitilmeleri olanağı doğar. Proleter değerlerin hangi düzeyde, nereye kadar eğitimle verileceğine yine proletarya karar verecektir. Bu konuda da partinin eğitimci, örgütleyici ve öncü rolünü yerine getirmesi gerekir. Partinin bu doğrultudaki işlevi tek bir prensipten güç alır: Komünist kadroların proletaryanın ruhunu özümseyerek onların yaşamına katılıp, onların burjuva aldatmacalarına karşı gözlerinin açılmasını sağlamaları!(20)
Burada Lenin’in özellikle proletaryanın kendi eğitim araçlarını yaratması gereği doğrultusunda yaptığı vurgu, dönemin eğitim kurumlarına hakim olan burjuva ideolojisiyle ilgiliydi. Lenin, aynı konuşmada öğretmenlerin sosyalist devrime örgütlü bir biçimde direndiklerinden söz ediyor.
Burjuva ideolojisi öğretmenler arasında köklü bir yere sahip ve bu durum işçi sınıfının tam iktidar olabilme yolundaki ciddi engellerden biridir. Dolayısıyla partinin öğretmenler içinde de ciddi bir politik çalışma yapması gerekmektedir. Komünist ruhun öğretmenlere anlatılması bunun için de partili öğretmen kadrolarının yetiştirilmesi, eski alışkanlıkların, geleneklerin ve düşünüş biçimlerinin bir an önce tasfiye edilmeleri gerekmektedir:
“Devrim yaptığınızda her şey kendiliğinden sıfırlanmış olmuyor. Yani sizin elinizde şekil verilmeyi bekleyen yumuşak bir oyun hamuru yok. Tam tersine size direnen her an elinizden kayıp gidecek ve hatta elinizi kullanılmaz hale getirecek, yılların kemikleştirdiği bir ‘şekil’ var. İşte mesele, mücadele bu şeklin kırılıp parçalanmadan gevşetilmesi, formunun değiştirilmesi. Eğitim de bunu yapmakla yükümlü.
“Eğitimde ağırlık, ekonominin geliştirilmesine verilmelidir. İnsan yaşamının iyileştirilmesi, güvenceler edinilmesi üretimin artırılmasına bağlıdır. Özellikle temel gereksinimlerin sağlanması ve dağıtımının düzene girmesi -herkese ulaşabilmesi / CD-, endüstrileşmenin, kapitalist mantığın etkisinden kurtarılması gerekir. Komünizmin anlamı bunların yerleşmesini sağlayacak ajitasyon ve propagandanın emekçi sınıflar arasında yaygınlaşmasını sağlayacak eğitimin hayata geçmesiyle ortaya çıkacaktır.”(21)
Halk kesimlerine sınıf bilincinin ulaştırılması
Lenin, 30 Ocak 1919’daki bakanlar kurulu toplantısında ülkedeki kütüphanelerin ne şekilde hizmet verdiklerini sorgulayan bir dizi karar önerisi gündeme getirdi. Bu öneriler tüm kütüphanelerin ve okuma odalarının bakanlar kuruluna aylık olarak gelişmeleri rapor edecek bir işleyişin oturtulması şeklinde bakanlar kurulunca karara bağlandı. Bu karar uyarınca kütüphane ve okuma odalarının sayılarının ve bunlara sağlanacak kitap dolaşımının hızla artırılması, bu artışın bu birimlerce düzenli olarak rapor edilmesi, ayrıca okur sayısının artırılması için birimlerin yaptıkları çalışmalar, okurun ilgilendiği konularda kaynaklara/kitap ve dokümanlara rahatça ulaşmasını sağlamak üzere yapılan çalışmalar, hükümetin aldığı kararların ve kanunların, hükümet politikalarının herkese ulaştırılması doğrultusunda birimlerin yaptığı çalışma, okuma birimlerinin açılış/çalışma düzeni ve saatleri, ulaştıkları kesimler ve tüm bunlarla birlikte, birim çalışanlarının okur sayısını, hizmet kalitesini ve kitap doküman sayısını çeşitlendirmeleri/artırmaları karşılığında alacakları ödüller belirli kurallara bağlanmaktaydı. Lenin’in bu hassasiyeti Marksizmin eğitime ama yalnızca okullarla sınırlı değil, genel olarak halk, insan eğitimine, kültürün ve siyasi bilincin yükseltilmesine verdiği önem açısından çarpıcıdır.(22)
Lenin, eğitimin yalnızca okuma yazma öğretmekle sınırlı kalamayacağına vurgu yaparak özgün bir Sovyet ekonomisinin ortaya çıkartılmasında bunun yeterli olamayacağını söylüyordu. Kültürün geliştirilmesi, -burjuvazinin getirdiğinden- daha üst aşamaya taşınması gerekiyordu. Ancak insanların okuma yazma yeteneklerini kullanabilecekleri, geliştirebilecekleri bir yayın kampanyası,
yayınların sağlıklı dağıtımı ve en önemlisi de bu yayınların gerçekten okunması ve anlaşılması şarttı. Ancak bu şekilde okuma yazma öğrenmenin bir yararı olabilirdi. Lenin, bunun yeterince sağlanamamasından, bu amaçla dağıtılan materyalin yalnızca dörtte birinin bu hedefe ulaştığından yakınıyordu. Çok zor koşullar altında yaratılan kaynakların verimli ve tam bir şekilde kullanılması gerekiyordu. Kültürel seviye her ne pahasına olursa olsun yükselmeliydi. Köylü, öğrendiği okuma yazmayı, üretimin artırılması için yeni tarım tekniklerinin geliştirilmesi ve kullanımı için, toplumsal üretimin artırılması doğrultusunda kullanmayı öğrenmeliydi.(23)
Harun Karadeniz ve “Eğitim Üretim İçindir”
Burada, Türk devrimcisi Harun Karadeniz’in genç yaşta üzerinde çalışmaya başladığı ve ancak ölümünden sonra, Eğitim Üretim İçindir(24) başlığıyla basılabilmiş olan broşürü anmak gerekiyor. Hazırlandığı yıllarda sosyalizmi ya da komünizmi övmek suç sayıldığından Karadeniz, broşüründe adını anmadan sosyalizmin bir üretim toplumu olduğunu, kapitalist eğitim sistemininse düşünmeden yaşayan, yalnızca tüketen bencil bireyler yetiştirmeye yönelik örgütlendiğini Türkiye’deki eğitim yanlışlarını ele alarak başarılı bir şekilde gösteriyor. Bu çalışma, Türkiye’deki eğitim sistemine yöneltilen derli toplu bir eleştiri olmasının yanında tarihsel süreç içerisinde eğitimin kendi prensiplerini nasıl geliştirdiğini özetleyen o yılların sosyalist devrimcilerinin pek de üzerinde durmadıkları önemli bir açığı kapatmaktadır.
Üretimin artırılması yalnızca Savaş Komünizmi döneminin olağanüstü koşullarının zorlamasıyla değil, işçi devletindeki genel refah düzeyinin istikrarlı bir şekilde ve herkese eşit yükseltilmesi için gerekiyordu. Kişilerin inisiyatif alma kapasitelerinin geliştirilmesi ve diğerlerinin eğitimine aktif olarak katılmalarının sağlanması istikrarlı üretim artışının dinamosunu oluşturacaktı. Bu nedenle de Lenin ısrarla, bedeli ne olursa olsun üretimin artırılması gerektiğini savunuyor, bunun için de işçi ve köylüleri tartışma zeminine çekecek meşru olanakların yaratılmasını öneriyordu. Devrim devam ederken insanların haklarını öğrenerek toplumsal meşruiyet çerçevesinde ne şekilde mücadele etmeleri gerektiğini öğrenmeleri yaşamsal bir önem taşımaktaydı. Meşruiyet dışı yöntemlere kapı açılması devrimin sürdürülebilirliğini tehlikeye atacaktı ve bunun eğitim yoluyla önüne geçilmeliydi. İnsanlar çekinmeden düşüncelerini öne sürebilmeli, bunun için de yeterli bilinç düzeyine erişecek olanaklardan rahatça yararlanmalarının bir hak olduğunu kavramalarına destek olunmalıydı. Bu doğrultuda eğitimi yürütecek kadroların dolambaçlı yollara, süslü laflara başvurmadan, yeri geldiğinde de kendi bilgisizliklerini hiç saklamaya gerek duymadan çalışmaları, yaptıkları işleri sürekli gözden geçirmeleri, ekonomik gelişmeleri hiçbir yanlış bilgilendirmeye sapmadan açıkça herkesle paylaşmalıydılar.(25)
Militan materyalizm
Sosyalizmde eğitimin nasıl olması gerektiğinin büyük ölçüde insan emeğinin sömürüsüne dayalı sınıflı toplumlardaki, kapitalizmdeki uygulamalarından yola çıkılarak bu toplumsal yapıların temel prensiplerde meydana getirdiği bozulmanın, çarpıklığın giderilmesi olduğundan yola çıkıldı. Tıpkı günümüz Küba pedagoji anlayışında olduğu gibi, eğitimin temel prensiplerinin sosyalist prensipler şeklinde bir alt basmağa ayrılmasından çok, sosyalizmin genel politikalarındaki eğitim anlayışının aslında bu prensipleri içerdiğini ortaya çıkarmak önemlidir.
Sosyalist uygulamada eğitimin temel prensipleri insanın tam eşitliğine, zihin ve beden gücünün gelişimine ulaşım olanaklarının tam yaratılmasına ve toplumsal üretimin, maddi refahın sürekli artışının geriye dönüşü olmayan bir istikrar kazanmasına hizmet eder. Bu yukarıda alıntıları yapılan tartışmalardan özetlenecek olursa, sosyalist devrim öncelikle kara cehaletin ortadan kaldırılması için kolları sıvamalıdır. Özellikle burjuva toplumsal ilişkilerinde bilinçli olarak ihmal edilen okuma yazma ve okumayla kültürel gelişimin yaygınlaştırılması acil bir programa bağlanmalıdır. Eğitim, herkes için aynı şekilde, kademeli ve yaygın olarak gerçekleştirilmeli, ileri eğitimin önü tümüyle ve yine herkes için açılmalıdır. Marx’ın işaret ettiği şekilde, eğitim temel prensiplerinden belki de en önemli olanı, toplumsal refahın yükseltilmesini sağlayacak programların yürürlüğe konulmasıdır.
Bu yapılırken, ahlaki değerlerin yükseltilmesinin de gözetilmesi aynı derecede önemlidir. Lenin’in üzerinde sıklıkla durmuş olduğu, yukarıda da çeşitli alıntıları yapılan bu görev, “ben” ve “biz”in toplumsal yaşamda iç içeliğini sağlar, bireyin çeşitli örgütlenmeler altında toplumla dayanışma içerisine girmesini teşvik eder.
Kişinin kendi kendisini yönetebilecek yeterliliğe erişmesi ancak bu dayanışma sayesinde olur. Kişi, toplumun ve bir bütün olarak insanlığın ilerleyebilmesi için nelere uyması, neleri önceliğine alması doğrultusunda bir “bilinç disiplini” geliştirir. Bu sayede de yeni toplumsal ilişkilerin, yeni ahlaki değerlerini hayata geçirecek ve süreklileştirecek düzen teminat altına alınmış olur. Eğitim her aşamada kişilerin bu aşamaları sağlıklı bir biçimde özümseyecekleri akıl ve cesareti öğretebilmeli, bu süreçlerde oluşacak farklı düşüncelerin özgür ve sınırsızca tartışılabilmesinin zeminini yaratmalıdır.
Tüm bu değişimlerin hayata geçirilmesi kararlı, hızlı, “militanca” bir uygulama anlayışını zorunlu kılmaktaydı. 1917 Ekim Devrimi kurucuları bunu gördüler, tartıştılar ve tereddüt etmeden harekete geçtiler.
Halkın Sosyal Güvenliği Komiserliği
Alexandra Kollontai, bu önemi kavramış devrim önderlerinden biridir. Ekim Devrimi sürecinde özellikle bebek ve anne sağlığının insani gereklerin yanı sıra devrimi sürdürecek olan yeni kuşaklar açısından ne denli can alıcı olduğu tartışmasını sürekli gündemde tuttu ve Ekim’in hemen ardından sorumluluğunu üstlendiği Halkın Sosyal Güvenliği Komiserliği’ni doğrudan bu çalışmaların merkezi haline getirdi. İşe öncelikle bu amaçla kurulmuş fakat işlev görmeyen ya da işlevi amacı dışına sapmış kurumları sosyalist devletin sorumluluğu altına alarak dönüştürmekle başladı. İlk elde görevi anne sağlığını korumak olan ülke düzeyindeki tüm kurumların yerel hükümetlerin bünyesinde, merkezi hükümetin kontrolüne girmesini sağladı. Kurumların çalışmaları işçi sınıfının doğrudan temsilcilerinden oluşacak bir komisyonun denetiminde olacaktı. Kollontai, tüm işçi, asker, köylü sovyetlerine bu komisyonu yürütecek olan temsilcilerini seçip merkeze göndermelerini istedi. Çok kısa bir zamanda da merkezi komisyonun çalışma kriterlerini yasalaştıracak bir tasarıyı hazırlayarak merkezi hükümetin önüne getirdi. Buna göre, 31 Ocak 1918’de yayımlanan bir kararnameyle komisyonun sorumlulukları şu üç başlık altında toplanmaktaydı: 1) Çocukların tam korunma altına alınması, özellikle bebek ölümlerinin önüne geçilmesi; 2) çocuğun, en köklü anlamıyla sosyalist aile olarak tanımlanacak bir ortam içerisinde yetiştirilmesi (bu doğrultuda, bebeğin doğumuyla birlikte toplumsal bakımının ortak bir biçimde üstlenileceği anne ve bebek evlerinin kurulması); 3) çocuğun akli ve fiziki gelişimini sağlıklı bir biçimde tamamlayacağı ortamın hayata geçirilmesi.(26)
Eğitimin temel prensiplerinin uygulanabilmesinin ancak eğitimin sosyalist devrimin sürekliliğini sağlayacak bir uygulamayı yüklenmesiyle mümkün olabileceği açıktır. Lenin bu doğrultuda, eğitimin prensiplerini iyi kavramış parti kadrolarının dini yobazlıkla mücadelesine özel bir önem atfeder. Lenin’e göre, din yobazlığına ve burjuvazinin dini etkili bir sömürü aracı olarak kullanmasına karşı ateizmin yaygın bir şekilde kitlelere anlatılması gerekir.(27) Lenin, zamanında Engels tarafından da önemle üzerinde durulmuş olan, 18. yüzyıl militan ateist edebiyat eserlerinin tercüme edilerek yaygın bir şekilde okunmasını, kitlelere okutulmasını önermektedir. Lenin, yine o yıllarda Rusçada çıkan, R. Y. Wipper’in, Hıristiyanlığın Kökenleri ve Arthur Drews’ın, İsa’nın Yüceltilmesi adlı kitapları örnek göstermektedir.(28)
Ekim devriminin insanlığa getirdiği kazanımların korunması önceliği, ilk devrim yıllarının başlıca hedefi olmuştur. Eğitimin Sovyetler Birliği genelinde yeniden örgütlenmesi de bu hedefin en önemli parçası olarak ele alındı. Devrimin “ilk yılları”nı on, on beş yıllık bir süreç olarak düşünmek yerinde olur. Faşist tehdidin Avrupa’da önce iktidarları kontrol altına alıp daha sonra da bizzat iktidarları, hem de demokratik (!) seçimlerle ele geçirmesinin ardından sosyalizmin politikalarında, eğitimdeki uygulamaları da ister istemez etkileyecek olan değişiklikler meydana geldi. Giderek artan dünya savaşı tehdidi insani gelişme kaygısının önüne askeri rekabeti koyarak toplumsal değişimin dinamosu olan militan materyalizmi, “anavatanın korunması” önceliğinin arkasına itmiş oldu.
Ancak burada bizleri ilgilendiren herhangi bir dönemsel politika değişikliğinin etkisine girmeksizin prensiplerini bu dönemde hayata geçirmeyi başaran eğitimin, sosyalizmle birlikte aldığı mesafenin ortaya konulmasıdır. Ekim Devrimi’nin pedagoji alanına açtığı olanakların önde gelen temsilcilerinden ve devrimin merkez kadrolarından Nadezhda Krupskaya’nın 1924-1936 dönemi çalışmalarını derleyen, Komünist Ahlak başlıklı kitapta burjuva kalıntılarını tümüyle yok etme konusundaki tavizsiz çabalar, nedenleriyle birlikte anlatılıyor.(29)
Komünizm bir mezhep değildir!
Gençlere, “Kişisel yaşamımızı, mücadele nedenimiz olan komünizmin inşasıyla bağdaştırmak zorundayız” diye hitap ediyor Krupskaya, 12 Temmuz 1924’teki Rusya Genç Komünistler Birliği’nin 6. Kongresi’nde yaptığı konuşmada. “Ama” diye devam ediyor, “bu zorunluluk hiçbir şekilde kişisel yaşamımızın reddi anlamına gelmez. Komünizm bir mezhep değildir ve bu tür sofulukların komünizmde yeri olamaz.”(30)
Krupskaya, Ekim Devrimi’nin iktidarı ele almasıyla birlikte insanlığın kendi gelişiminin önüne set çeken engelleri ortadan kaldırma fırsatı yakaladığını vurgulamaktaydı. Sosyalizm, hayatı bireyler için geliştirme ve zenginleştirmenin önünü açmaktaydı ve buna sahip çıkmak için birey olmanın unutulması değil, bireyin mücadele gücünün diğerleriyle birlikte ortaya konması gerekiyordu. Birey inandığı şey için mücadele etmeyi çevresindekilerle birlikte gerçekleştirilmeliydi. Kendisi gibi düşünmüyor diye diğerlerini dışlamak, yalnızca kendisi gibi düşünenlerle birlikte olmayı aramak komünist bir tavır olamazdı; tersine komünizmin içselleştirilmesine, yani komünizmin tüm insanlık için gerekliliğinin kavranmasına engel çıkartırdı. Krupskaya bundan yola çıkarak konuşmasında, sosyalizmin inşası bahanesiyle kocasını, çocuklarını, yakın çevresini boşlayan kadın parti militanlarını da örnek vererek eleştiriyordu. Militanlık ailenin yok sayılması için bir sığınak olamazdı.
Sınıflı toplumların eğitimi kullanarak insanlığa binlerce yıldır telkin ettiği ve emekçileri teslim alan bencilliğin kararlı ve ısrarlı bir biçimde tersine çevrilmesi gerekiyordu. Dolayısıyla eğitimin yaygın bir biçimde uygulanması, yetişkinlerin de bu kapsama alınması doğrultusunda ciddi çalışmalara girişildi. Yüksek verimliliğe ulaşan dev fabrikalar veya saatte şu kadar buğdayı işleyen modern değirmenler kurmakla, işletmekle bitmiyordu iş. Bu ekonomik ilerlemenin, refahın topluma eşit ve adil bir şekilde yansıması için de sürekli çalışılması, eğitimin güncellenmesi, sosyalist devrimin sürekliliğinin sağlanması gerekiyordu.
Krupskaya yaşamını adadığı devrimci pedagoji alanındaki çalışmaları üzerine aldığı notlarda, yeni kuşakların akıllı, özgür ve cesur bireyler olarak yetiştirilmelerinin kendi koşullarını geliştirme taleplerinde, uzun dönemli bir sosyalist kolektifi kurmalarında en önemli unsur olduğunun altını çizmekteydi. “Ben” ve “biz”in ayrılmaz bir bütünlüğe dönüşmesi, bu ortaklaşmacı (kolektif) bünyede gerçekleşecekti. Bu birliktelik güçlü bir ideolojik uzlaşma ve dayanışma temelinde yükseltilecekti.
Krupskaya, Maksim Gorki’ye yazmış olduğu 20 Eylül 1932 tarihli mektubunda, sosyalist ortaklaşmacılığın kurulmasında edebiyat ve sanatın oldukça belirleyici bir rol oynayabileceğine dikkat çekiyor ve Marx’a atıfta bulunarak, önemli olanın insanların fiziksel birliği değil üretim potansiyellerini bir araya getirmeleri olduğunu yazıyor, yalnızca birlikte olmak için bir araya gelmenin sömürülmeye hazır bir “sürü” oluşturmaktan başka bir işe yaramayacağını, ancak emek gücünün birlikte harekete geçirilmesi doğrultusunda bir araya gelişlerin insanlık açısından muazzam değişimleri harekete geçirebileceğinin altını çiziyordu. Marx’ın da vurgulamış olduğu gibi, bu tür girişimler birer yenilmez güç olmaya adaydır.(31)
Krupskaya’nın notları yalnızca eğitimin devrimci dönemde üstlenmesi gereken işlevi irdelemesiyle sınırlı değildir. Bu dönemde ortaya çıkan temel bazı aksaklıklara da dikkat çeker ve uyarır. Yeni yaşam biçiminin kurulmasında eğitimin temel prensiplerinden olan iş ve çalışmanın temel eğitimin içerisinde yer alarak çocuklara öğretilmesi hiçbir zaman göz ardı edilmemelidir. Çalışan insanlar, emekçiler, okullardan uzak kalmamalıdırlar. Bu, yalnızca anne ve babalar için değil tüm proletarya için kaçınılmaz bir görevdir. Emekçiler okullara müdahil olmalı, eğitimin işlevini kendi üretim güçlerinin dışında bırakmamalıdırlar. Emekçilerin katılımı komünist eğitimin önemli prensibi, çalışmayı öğrenmeye, üretkenliği anlamaya yapılan en değerli katkı olacaktır Krupskaya’ya göre.
Yine buna bağlı olarak çocukluğun büyükçe bir bölümünü okul dışı zamanların oluşturduğuna dikkati çekerek, bu geniş zaman diliminde çocukları sokaklardaki aylaklığa ve serseriliğe iten duruma müdahale edilmesi gerektiği, bunun da en gerçekçi yolunun çocuklardaki ilgi alanlarının keşfi ve bunları geliştirecekleri mekânların onlara sağlanması olduğunun altını çiziyor. Krupskaya, parti organlarından, Genç Öncü hareketinin bu konuda gereken gayreti gösterdiğini fakat emekçilerin de kendi bölgelerinde değişik alanlarda sosyal çalışma birimleri, atölyeler ve kitaplıklar oluşturarak son derece yapıcı katkılarda bulunabileceklerini yazmaktadır.(32)
Komünizmin yıkıcı (!) görevi
Sosyalizmde eğitime ayrı bir bölüm ayıran, Bukharin ve Preobrazensky’nin birlikte kaleme aldıkları 1920 tarihli Komünizmin Alfabesi broşüründe(33), yukarıda ele alınan konulara aykırı gelebilecek bir alt bölüm dikkati çekiyor. Sosyalizme olumlu anlamlar yükleyen geliştirici, ilerletici yanlarıyla çelişiyor gibi görünen “Komünizmin Yıkıcı Görevi”!
Burjuva ideolojisinin toplumun genelini eğitmek gibi bir sorunu olmadığını söyleyen Bukharin ve Preobrazhensky, kapitalist toplumlarda okulların sisteme birer köle yetiştirme işlevini üstlendiklerini, gerçek anlamda kültürel gelişmeninse yalnızca burjuva sınıfı çocuklarının devam edebildiği okullarla sınırlı kaldığının altını çiziyorlar. Emekçi sınıf çocuklarının devam edebildiği okullarsa zaten tümüyle kilisenin denetimi altındadır ve çocuklar cahil öğretmenlerin ellerine terkedilmiştir. Bu okullarda halk çocuklarının kültürel bir donanıma sahip olabilme olanağı hiç yoktur. Amaç egemen sınıfların taleplerine itirazsız uyacak kişiliksiz köle sürüleri yaratmaktan başka bir şey değildir.
Sosyalizmin görevi bu durumu tümüyle ortadan kaldırmaktır. İşte bu nedenle de insan yaşamına getireceği tüm olumlu şeylerin yanı sıra devraldığı tüm bu gerici mirası yok etmek durumundadır. Bu görüş, eğitimde burjuva değerlerine karşı militanca yapılacak bir mücadelenin de ana hedefini oluşturur. Bukharin ve Preobrazensky broşürlerinde, burjuva ideolojisini çocuklara aşılamakla görevli ve aslında herhangi bir pedagojik birikimi de olmayan öğretmenlerin derhal -gözlerinin yaşına bakılmaksızın- proletarya okullarından uzaklaştırılmalarını önerirler.
Din, Çarlık Rusya’sı okullarında tümüyle zenginlerin baskı aracı haline gelmiştir. Kilise de bu baskıya canı gönülden katılarak emekçi çocuklarının önünü tıkamak, geleceklerini karartmak için çalışmıştır. Dolayısıyla yeni dönemde okullar kiliselerin elinden alınmalı, din kesinlikle okul duvarlarının dışına atılmalı, din dersinde ya da din adamlarının okullara girmesinde ısrar eden öğretmenlere, gruplara ya da ana babalara okulun kapısı kapatılmalıdır.
Bukharin ve Preobrazensky, çocuğu ana babanın malı olarak gören burjuva anlayışının yıkılması gerektiğine inanıyorlardı. Ebeveynlerin kendi komplekslerini, başarısızlıklarını çocukları üzerinde tatmin etmeye kalkışmasının önüne geçilmeliydi. Bireyin varlığını ve geleceğini teminat altına almak toplumun göreviydi ve bu sosyalist devrimin tepeden tırnağa yeniden düzenleyeceği yeni eğitim uygulamalarıyla gerçekleştirilecekti. İşte bunun için komünizmin eski anlayışı, yapılanmayı yıkması, ortadan kaldırması gerekiyordu.
Öte yanda, eğitimin aile ve anne sorumluluğundan devlete verilmesi kadınları da özgürleştirecektir. Anne/kadın, çocuğuna bakma zorunluluğundan kaynaklanan ev işleri, çocuk bakımı gibi kendisini geliştirme özgürlüğünü büyük ölçüde kısıtlayan, onu toplumsal faaliyetlere fiilen katılma hakkından uzaklaştıran, cinsiyet eşitliğini ortadan kaldıran durumdan kurtulacaktır. Bu, komünist toplumun eğitimi sosyalleştirmesi gereğinin nedenlerinden biridir.
Sosyalist eğitimin ancak mesleğinde yetişmiş, pedagojik yeterliliğini kanıtlamış öğretim elemanlarınca sağlanabilirliği emekçilerin başlıca hedeflerinden olmalıydı. Emekçiler arasındaki etnisite ve dil farklılıkları eğitimin herkese ulaşması açısından herhangi bir engel teşkil etmemeliydi. Sosyalist toplum anadilde temel eğitim hakkını güvence altına almakla yükümlüydü. Bu arada eski burjuvazinin çocukları da devlet okullarında, proletaryanın çocuklarıyla eşit koşullarda eğitimlerine devam edecekler, onlara emekçiler gibi düşünmeleri öğretilecekti. Herkesin, herhangi bir ayrım yapılmaksızın yeni sosyal ilişkilerin kurulması konusundaki bilinci burada gelişecekti.
Komünist Parti’nin önündeki bir diğer önemli görev de özellikle endüstrileşmiş bölgelerde okul öncesi eğitimin hızlı bir şekilde yeniden programlanarak ele alınmasıydı. Sosyalizm, toplumun geneline bu olanağı yaymakla yükümlüydü ancak hem annenin hem de babanın çalışmak durumunda olduğu yerlerde bu gereksinim daha da acildi. Okul öncesi eğitim programları, anne ve babaların eğitilmelerini de kapsamak zorundaydı. Sorun yalnızca ilk eğitim öncesi çocukları okula hazırlamak değil, temel eğitimin işlevi konusunda anne babaların da gerçekçi bir bakışa sahip olmalarını sağlamaktı. Bu amaçla oluşturulacak kurumların sorumlulukları, yürüttükleri işler anne babalarca da paylaşılmalı, denetlenmeliydi. Böylelikle evde özel eğitimin daha nitelikli olacağı doğrultusundaki ideolojik burjuva inancının etkisi ortadan kaldırılacaktı. Bu sürecin en tutarlı güvencesi eğitimin bilinç düzeyleri yüksek anne ve babalarca da izleniyor olması olacaktı. Bu doğrultuda, anne ve babaların çeşitli dernekler altında örgütlenmeleri komünist parti tarafından teşvik edilmeliydi.
İşçi Akademileri
Çocukların okula başlama yaşı 7’yi geçmemeliydi. Bu yaştan sonra artık her birey merkezi kurumsal bir yapılanmanın bünyesinde kapsamlı bir eğitime geçmiş olmalıydı ve herkes için bu zorunlu tutulmalıydı. Evrensel, eşit ve zorunlu eğitim 7’yle 17 yaş arası tüm çocuklar için erişilebilir hale getirilecekti. Sosyalist devletin okulu, bir “işçi akademisi” olmalıydı. Buralarda eğitim, iş ve çalışmayla birlikte, iç içe yürütülmeliydi, hatta bu okullar iş/emek temeli üzerinde kurumlaşmalıydı. Çünkü iş ve çalışma çocukların yalnızca beden sağlığının gelişmesine değil aynı zamanda da tüm diğer melekelerinin olgunlaşmasına katkıda bulunacaktı.
Gerçekte, zaten komünist toplumun inşası için, “işçi akademileri” kaçınılmazdır. Komünist toplumda her bireyin üretkenlikle ilgili araçlar konusunda -en azından- bir fikir sahibi olması gerekir. Her birey, hangi aracın ne işe yaradığını az çok bilecek düzeyde bir eğitim donanımı edinme şansına sahip olmalıdır. Çünkü komünist toplumda, gizli kapaklı işlerin çevrilmesine, basmakalıp konuların habire insanlara dayatılmasına, kemikleşmiş kadroların belirli yerlere, koltuklara yapışıp kalmasına izin verilmez. En değerli biliminsanının bile kol emeğinin toplumsal işlevi konusunda bir deneyimi, bir fikri olmalıdır. Komünist toplum, birleşik “işçi akademileri”nde yetiştirdiği öğrencilerinden, bilimsel çalışmalara devam edip profesörlüğe kadar yükselme başarısını gösterseler dahi onlardan toplum için maddi bir değer üretmelerini, ortaya koymalarını bekler. İş ve çalışma, yemek içmek gibi hayatın doğal akışı içerisinde insan yaşamında yer alması gereken ortak gerekliliklerdendir. Bu da ancak komünist okulların bünyesinde eğitimle sağlanabilir.
Bireyin 17 yaşına kadar alacağı eğitim, bu yeni yaşam düzeninin pratik ve teorik öğreniminin tamamlanmasıyla ilgili olacaktır. Ancak eğitim bununla da sınırlı kalmamalıdır. Temel, genel bilinçlenmenin üzerine ayrıca “özgün eğitim”in de eklenmesi gerekir. Doğal olarak yaşamsal kabul edilen bilim dallarının kapsadıkları konular o denli geniş ve çeşitlidir ki hiçbir kişi bunların tümünü birden öğrenme kapasitesine ve zamanına sahip olamaz. Bu nedenle de, temel eğitimin son yıllarında öğrencilerin en çok ilgi duydukları, yetenekli oldukları alanlar tespit edilerek onları bu alanlara yöneltmeye çalışılmalıdır. Gerçi temel eğitimin verildiği birleşik işçi okullarında özgün eğitim alanlarına da yer verilmelidir ama buradaki süreler ve olanaklar, öğrencilerin yaşı bu tür bir eğitimin hakkıyla verilebilmesi açısından yeterli olmayacaktır.
Bir diğer önemli gerçek de 17 yaş öncesinin halen çocukluk olarak kabul edilmesi ve çocukların reşit sayılmalarına temel teşkil eden “cezai ehliyet”e sahip olmamalarıdır. Bu nedenle de meslek eğitimi ancak toplumsal üretime katılarak devletin bütçesine maddi katkıda bulunmaya hazır bireylerin, yani 17 yaş sonrasının yükümlülüğüdür.
Bukharin ve Preobrazensky, temel eğitim sonrasında politeknik okulların ve üniversitelerin ne şekilde örgütleneceklerine, öğrencilerin 17 yaş sonrasında bu eğitime nasıl devam edeceklerine dair net bir görüş ortaya koymuyorlar. Onlara göre o anda bunun öngörülmesi pek de gerçekçi olmayabilir.(34) Kitabın hazırlandığı, “Savaş Komünizmi” dönemi pek çok konunun ileriye, beslenme sorununun çözümü ve üretimin artırılmasına yönelik politikaların ertesine atılma zorunluluğunu gerektiriyordu. Eğitimle ilgili sosyalist uygulamalar henüz pratiğe konulmuştu ve okul müfredatları üzerinde tartışmalar sürüyordu. Çarlık kurumlarının eğitim alanındaki etkisi devam ediyordu ve özellikle de öğretim kadroları içerisindeki burjuva ideolojisinin güçlü kalıntılarıyla mücadele etmek gerekiyordu. Yukarıda da alıntısı yapıldığı gibi Lenin ve devrimin diğer önderleri bu çok yönlü mücadeleye özellikle dikkati çekmekteydiler.
Devrimin korunması, rayına oturtulması ve özellikle de politik iktidarın güçlendirilmesi sürecinde eğitim alanında öncelikle okul öncesi eğitimin ve temel eğitimin düzene sokulmasına ağırlık verilmesi yoluna gidildi. Yakın gelecek için ilk etapta kara cehaletin ortadan kaldırılması, tüm emekçilerin temel öğretim olanaklarına ulaşabilmesinin sağlanması, insanların küçük çocukluktan başlayarak toplumsal üretimin birlikte artırılması prensibiyle tanışmaları, toplum refahının ayrımsız herkesin fiilen katılımıyla yükseltilmesi, bireyin kendi özel geleceğini bu ilişkiler içerisinde yeniden yaratabilmesi hedefleri öncelik kazandı. İnsanın zihinsel ve fiziksel gelişimindeki en kritik yıllar olarak kabul edilen ilk 17 yılın temelden sosyalist ilkelere göre düzenlenmesi teknolojik ve bilimsel eğitimin sosyalizmde nasıl bir uygulamaya dönüşeceği konusu da haliyle bir sonraki aşamaya ertelenmiş oluyordu. Ancak gerek Bukharin ve Preobrazensky’nin çalışmaları olsun gerekse Krupskaya, Lunaçarsky, Makarenko, Kalinin gibi sosyalist pedagoji anlayışının, uygulamalarının tartışılmasına katkıda bulunmuş devrimcilerin gayretleri olsun, tarihteki ilk işçi devletinin yarattığı ve bugüne ışık tutmaya devam eden bilgi birikimi insanlığın hak ettiği biçimde refah ve barış içerisinde yaşayabilmesi doğrultusunda oldukça önemli bir adımdır. Teknoloji ve bilim alanındaki katkıları da bu gelişmenin yolunu aydınlatan değeri tartışılmaz mirasıdır.
Dipnotlar
1 K. Marx, “Instructions for the Delegates of the Provisional General Council, The Different Questions, 4-Juvenile and children’s labor (both sexes)”, The International Workingmen’s Association (Birinci Enternasyonal), 1866, Instructions for the Delegates of the Provisional General Council (Marx tarafından İngilizce olarak Ağustos 1866 sonunda kaleme alınmıştır. İlk kez, Der Vorbote dergisinin Ekim-Kasım 1866 tarihli 18 ve 11 sayılarında, daha sonra da, The International Courier’ın, 20 Şubat tarih ve 6/7 numaralı ve, 13 Mart 1867 tarih ve 8/10 numaralı sayılarında yayımlanmıştır); marxists.org, erişim: Haziran 2015.
2 Marx notlarında, “education” sözcüğünü kullanıyor. Bu sözcüğün Türkçe karşılığının “eğitim” olduğu açık. Ancak eski kullanımı, “terbiye”, belki de daha açıklayıcı olacaktır. “Politeknik”i ise Marx, “Technological training” olarak not etmektedir. Ancak Almancaya, “polytechnical training” olarak çevrilmiştir (Bkz. aynı kaynakta, editörün notu). Ki, sanat/zanaat, bir konuda uzmanlık eğitimi, meslek eğitimi, teknik eğitim olarak anlamak gerekir. Bu nedenle de tüm bu tanımları içerdiğini düşündüğümüz, “politeknik” sözcüğünü tercih ediyoruz.
3 Karl Marx, Kapital: Kapitalist üretimin eleştirel bir tahlili, Birinci Cilt, çeviren: Alaattin Bilgi, Sol Yayınları, ikinci baskı, Mart 1978, Ankara, s.492-509 (“Kapitalist Üretim” başlıklı Dördüncü Kısım, Onbeşinci bölümün, “Fabrika yasaları, Bu yasanın sağlık ve eğitim ile ilgili maddeleri, Bunların İngiltere’de yaygınlaştırılması” başlıklı Dokuzuncu kesimi içerisinde).
4 Kapital, aynı çeviri, s.494.
5 Küba Pedagoji Enstitüsü, Küba’daki üniversite öncesi eğitimin planlandığı ve ulusal çapta müfredatlarının belirlendiği, Eğitim Bakanlığı bünyesinde çalışan merkezdir. “Küba’da eğitimin temel prensipleri değişmez”, Sol internet haber portalı (sol.org.tr), Blog Yazıları: Sosyalizm, 7 Temmuz 2015.
6 Ignazio Ramonet, “In Conversation With Fidel”, Cuban Council of State Publications, Havana 2008, s.433.
7 V. I. Lenin, Eğitim Politikası ve Pedagoji Üzerine, Konuk yayınları, İstanbul, birinci baskı: Ocak 1977, s.121-122.
8 V. I. Lenin, a.g.e., s.162.
9 V. I. Lenin, a.g.e., s.297.
10 V. I. Lenin, a.g.e., s.320 ve 321.
11 V. I. Lenin, “Speech of Greeting At The First All-Russia Congress on Adult Education, May 6, 1919”, Pravda, sayı: 96, 7 Mayıs 1919; V. I. Lenin, On Culture and Cultural Revolution, Progress Publishers, Moscow, Third Printing 1978, s.78-82.
12 V. I. Lenin, “from Speech At The Third All-Russia Conference of Directors of Adult Education Divisions of Gubernia Education Departments, February 25, 1920”, özet rapor 2 Mart 1920 tarihli Vecherniye Izvestia Moskovskogo Soveta Rabochikh I Krasnoarmeiskikh Deputatov No.481’de, tamamıysa Pravda’nın 25 Nisan 1930 tarihli 114. sayısında yayımlanmıştır; V. I. Lenin, On Culture and Cultural Revolution, s.116-119.
13 “Küba’da eğitimin temel prensipleri değişmez”, age.
14 V. I. Lenin, “On Proletarian Culture”, 8 Ekim 1920’de yazılmış ve Krasnaya dergisinin Ekim 1926 tarihli 3. sayısında yayımlanmıştır; V. I. Lenin, On Culture and Cultural Revolution, Progress Publishers, Moscow, Third Printing 1978, s.146-148.
15 Küba Cumhuriyeti Anayasası, Birinci Bölüm Madde 1, çeviren: José Marti Küba Dostluk Derneği üyeleri, José Marti Küba Dostluk Derneği Yayını, Ocak 2008, İstanbul, s.17.
16 V. I. Lenin, “Rough Draft of A Resolution On Proletarian Culture”, 9 Ekim 1920’de yazılmış ve 1945’te Lenin Miscellany XXXV’de yayımlanmıştır; V. I. Lenin, On Culture and Cultural Revolution, Progress Publishers, Moscow, Third Printing 1978, s.149.
17 V. I. Lenin, “Speech Delivered At The All-Russia Conference of Political Education Workers of Gubernia and Uyezd Education Departments”, 3 Kasım 1920 tarihli konuşma, konferans bülteninde (Bulletin of the All-Russia Conference of Political Education Workers, 1-8 Kasım 1920) yayımlanmıştır; V. I. Lenin, On Culture and Cultural Revolution, Progress Publishers, Moscow, Third Printing 1978, s.150-164.
18 Dr Lisardo’nun, “Arada bir fark olduğunun gösterilmesi gereği”ne dikkat çekmiş olmasını burada yeniden anımsayalım.
19 Aynı metin, s.152.
20 Aynı metin, s.153-156.
21 Aynı metin, s.157-164.
22 V. I. Lenin, “To The People’s Commissariat of Education”, Şubat 1919’da yazılmıştır, marxists.org, erişim: Haziran 2015.
23 V. I. Lenin, “The New Economic Policy and The Tasks of The Political Education Departments” adlı 17 Ekim 1921 tarihli konuşmasından alıntı (Tüm Mucizelerin En Büyüğü), konferans bülteninde (Second All-Russia Congress of Political Education Departments. Bulletin of the Congress No. 2, 19 Ekim 1921) yayımlanmıştır; V. I. Lenin, On Culture and Cultural Revolution, Progress Publishers, Moscow, Third Printing 1978, sf. 178-179.
24 Harun Karadeniz, Eğitim Üretim İçindir, Gözlem Yayınları, Eylül 1975, İstanbul. Harun Karadeniz’in ölümünden sonra kitap şeklinde yayımlanan bu çalışma muhtemelen 1969-70 yıllarında, Türkiye Öğretmenler Sendikası (TÖS) içerisinde Harun Karadeniz’in öncülüğünde, devrimcilerin yapmış oldukları bir dizi çalışmanın derlenmiş ve broşür şekline dönüştürülmüş halidir. Ne yazık ki Harun Karadeniz, oldukça önemli olan bu konu üzerinde derinleşecek zamanı bulamadı.
25 V. I. Lenin, “Notes For A Report At The Second All-Russia Congress of Political Education Workers” – “The New Economic Policy and The Tasks of Political Education Workers”, 17 Ekim 1921 tarihinden önce notlar şeklinde yazılmış ve ilk kez 1924’te, Molodaya Gvardia dergisinin 2-3. sayısında yayımlanmıştır; V. I. Lenin, On Culture and Cultural Revolution, Progress Publishers, Moscow, Third Printing 1978, s.180-182.
26 Alexandra Kollontai, The First Steps Towards the Protection of Motherhood, https ://www marxists.org/ archive/ kollonta/1918/steps-motherhood.htm, erişim: Temmuz 2015.
27 V. I. Lenin, “On The Significance of Militant Materialism”, 12 Mart 1921 tarihli; Pod Znamenem Marksizma dergisinin Mart 1922, 3. sayısında yayımlanmıştır; V. I. Lenin, On Culture and Cultural Revolution, Progress Publishers, Moscow, Third Printing 1978, s.183-196.
28 Aynı metin, s.188 (R. Y. Wipper, The Origins of Christianity) ve s.189 (Arthur Drews, The Christ Myth).
29 Nadezhda K. Krupskaya, Komünist Töre Üzerine; (kaynak kitap: N. K. Krupskaya, Communist Morality, compiled by N. Bychkova, R. Lavrov and V. Lubisheva, Progress Publishers, 1962), www.marxists.org /archive/ krupskaya/ works/ ethics.htm, erişim: Temmuz 2015.
30 Age
31 Aynı metinde, “From a Letter to A. M. Gorky” bölümü.
32 Aynı metinde, “Letter to Working Men and Women at the Trekhgornaya Manufaktura Mills”, bölümü.
33 Nikolai Bukharin, Evgenii Preobrazensky, The ABC of Communism, https :// www. marxists.org /archive/ bukharin/works/1920/abc/index.htm (Broşürün içerisindeki, “Chapter 10: Communism and Education”, adlı metin.
34 Aynı metinde, “Üniversiteler (82. The universities)” bölümü.
