Bilimin Öncüleri: Charles Darwin (1809-1882)

Düşünce tarihinde pek az bilim adamı Darwin ölçüsünde tepki çekmiştir. Evrim kuramını içine sindiremeyenler onu hiçbir zaman bağışlamamışlardır. Yaşadığı dönem­de, “Maymunla akrabalık bağın annen tarafından mı, baban tarafından mı?” diye alaya alınmıştı. Günümüzde ise daha ileri giden, onu bir “şarlatan”, dahası bir “şeytan” diye karalamak isteyen çevreler vardır.

Bir bilim insanına gösterilen bu tepkinin nedeni neydi? Dar­win kimdir, ne yapmıştı?

Darwin küçük yaşında iken de horlanmıştı, hem de babası tarafından: “Anlaşılan, avlanmak, köpeklerle eğlenmek ve fare yakalamak dışında hiçbir şey seni ilgilendirmiyor. Bu gidişle kendin ve tüm ailen için yüz karası olacaksın!”

Geleceğin yüz karası olacağı söylenen çocuk, biyolojinin anıt yapıtı Türlerin Kökeni’nin yazarı, tüm çağların sayılı bilim insan­larından biri olur.

Varlıklı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Charles Darwin, sekiz yaşına geldiğinde annesini yitirir. Çocuğunun iyi yetişmesi yolunda hiçbir şey esirgemeyen babası başarılı ve say­gın bir hekimdi. Dedesi Erasmus Darwin (1731 – 1802), evrim konusuyla ilgilenen tanınmış bir doğa bilginiydi. Entelektüel bir çevrede büyüyen Charles okulda parlak bir öğrenci değildi. Öğ­retmenleri arasında ona “aptal” gözüyle bakanlar bile vardı. Oy­sa bu bakış, yüzeysel bir izlenimi yansıtmaktaydı; sıkıntı Char­les’ın okul programıyla bağdaşmayan kendine özgü ilgilerinden kaynaklanıyordu. Hayvanlara, özellikle böceklere derin bir ilgisi vardı. Daha küçük yaşında onu saran bu ilgi, ilerde belirginlik kazanan üstün gözlemleme yeteneğinin itici gücüydü.

Üniversitede, ilk iki yılını alan tıp öğrenimi başarısız geçer. Dönemin tartışma konuları arasında onu yalnızca canlıların kö­keni sorunu ilgilendirmekteydi. Ama babası umudunu tümüyle yitirmek istemiyordu; hekim olmak istemeyen oğlunu hiç değil­se din adamı olmaya ikna eder. Edinburg’dan Cambridge Üni­versitesi’ne geçen delikanlı burada da, teoloji öğreniminin yanı sıra böcek toplama etkinliğini sürdürür; oluşturduğu zengin koleksiyonla bilim çevrelerinin beğenisini kazanır. Bu arada bo­tanik ve jeoloji derslerini de izlemekten geri kalmaz. 22 yaşında üniversiteyi bitirir, ama kilisede görev almaya yönelik değildir. Bir rastlantı, aradığı olanak kapısını ona açar. Güney Ameri­ka kıyılarından başlayarak uzun süreli bir araştırma gezisine çıkmaya hazırlanan kraliyet gemisi Beagle’e doğa araştırmacısı aranmaktaydı. Botanik profesörünün tavsiyesi üzerine Darwin’e, masraflarını kendisinin karşılaması koşuluyla, bu görev verilir. Ancak genç bilim adamının babasının desteğini sağlaması kolay olmaz. 1831’de başlayan gezide Darwin beş yıl süren yoğun ve çetin bir uğraşla, dünyanın henüz bilinmeyen pek çok kıyı ve adalarında türlere ilişkin fosil ve örnekler toplar; gözlemsel bilgiler edinir, notlar alır. Doğa onun için tükenmez bir labora­tuvardı. Özellikle Gallapagus Adaları’ndaki dev kaplumbağalar ile kuşlar üzerindeki gözlemleri, değişik çevre koşullarında tür­lerin nasıl oluştuğu konusunda ona önemli ipuçları sağlamıştı. Kimi türlerin çevreyle uyum kurarak sürdüğü, kimi türlerin ise değişen koşullarda uyumsuzluğa düşerek yok olduğu izlenimi kaçınılmazdı. Ülkesine döndüğünde Darwin’in yapması gereken şey, topladığı bilgileri işlemek, evrim olgusuna kanıtlara dayalı açıklık getirmekti. Ne var ki, bu kolay olmayacaktı. Bir kez top­lanan gözlem verilerinin düzenlenmesi bile yıllar alacak bir işti. Sonra, evrim konusu dikenli bir sorundu; yerleşik önyargılara ters düşmek kolayca göze alınamazdı.

Darwin incelemelerinden türlerin sabit olmadığını, uzun sü­reli de olsa, çevre koşullarına göre değiştiğini öğrenmişti. Ama “evrim” denen bu değişimin düzeneği neydi? Bu soruya yanıt arayışı içinde olan Darwin’e 1838’de okuduğu bir kitap ışık tu­tar. Thomas Malthus’un yazdığı Nüfus İlkesine İlişkin İnceleme adlı bu kitap ilginç bir tez ortaya koyuyordu: Canlılar için ya­şam bir var olma ya da yok olma savaşımıdır; çünkü, hemen her çevrede, nüfus artışı beslenme olanaklarını kat kat aşmaktadır. Bu savaşımda güçlüler karşısında zayıf kalanlar yok olup gider; çevresiyle uyumsuzluğa düşenler elenirken, uyum kuranlar ço­ğalır. 19. yüzyılın acımasız kapitalizminin “Laissez faire et lais­sez passer” (Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler) sloganında da yansıyan bu düşünce, Darwin’in 20 yıl sonra açıkladığı evrim kuramının özünü oluşturur: Doğal seleksiyon evrimin itici gü­cü, ilerlemenin dayandığı düzenekti.

Evrim düşüncesi, insanın kendi varlık kökenini bilme mera­kını da içermektedir, ilkel topluluklarda bile kendini açığa vu­ran bu merakın özellikle mitoloji ve dinlerin oluşumundaki rolü yadsınamaz. Ancak bilim öncesi açıklamalar masalımsı birer öğreti niteliğindedir. Her şey gibi insan da Tanrısal gücün ürü­nüdür. Gelişmiş dinlerde bile evrim düşüncesi yer almamıştır.

Evrimden ilk söz edenler, MÖ 6. yüzyılda yaşayan lyonyalı filozoflar olmuştur. Thales tüm nesneler gibi canlıların da sudan oluştuğu savındaydı. Daha çarpıcı görüşü onu izleyen Anaxi­mander’de (MÖ 610 – 546) bulmaktayız: “Canlıların kaynağı denizdir. Başlangıçta balık olan atalarımızdan bugünkü formu­muza evrimleşerek ulaştık.” Gene o dönemin bir başka filozofu, Herakleitus (MÖ 540 475), canlıların gelişmesinde aralarındaki çatışmanın rolüne değinir. Bunlardan 200 yıl sonra gelen Antik­çağ’ın ünlü filozofu Aristoteles’te evrim düşüncesi daha belirgin­dir. Onun görüşünde aşağıdaki ilginç noktaları bulmaktayız:

1) Canlıların en ilkel düzeyde kendiliğinden oluştuğu,

2) Organizmaların basitten daha karmaşık formlara doğru geliştiği,

3) Canlıda organların ihtiyaca göre oluştuğu.

Ancak Ortaçağ teolojisinde bu tür düşüncelere yer yoktu. Gerçek kutsal kitaplarda açıklanmıştı. Evrim düşüncesi bir sa­pıklıktı.

Evrime bilimsel yaklaşım, Aydınlanma Çağı’nın sağladığı göreceli özgür düşünme ortamını bekler. Bu alanda ilk adımı Fransız doğa bilimcisi Buffon’un (1707 – 1788) attığı söylenebi­lir. Buffon, canlıların sınıflanmasına ilişkin Aristoteles sistemini düzeltme ve geliştirme amacıyla çalışmaya koyulur, ilgilendiği konuların başında evrim geliyordu. Fosil ve diğer kanıtlara da­yanarak canlı türlerin evrimle oluştuğu görüşüne ulaşmıştı. Ama kilisenin sert tepkisiyle karşılaşınca, Buffon, “Kutsal kitapta bil­dirilenlere ters düşen sözlerimi geri alıyorum” diyerek sessizliğe gömülür.

Ünlü isveç botanikçisi Linnaeus’un (1707 – 1778) modern sınıflama yöntemine ilişkin çalışması evrim düşüncesine destek sağlayan başka bir girişimdir. Darwin’in dedesi Erasmus Darwin de, Buffon gibi, canlıların yaşam dönemlerinde edindikleri be­ceri veya özelliklerin yeni kuşaklara geçmesiyle evrimleştiği gö­rüşündeydi. Bu görüşü geliştiren Fransız doğa bilgini Lamarck (1744 -1829) ise evrim konusunda oldukça tutarlı ilk kuramı oluşturur. Kısaca, “Canlıların yaşam dönemlerinde kazandıkları özelliklerin ya da uğradıkları değişikliklerin (bunlar çevre ko­şullarının etkisinde ortaya çıkabileceği gibi, organların kullanış veya kullanışsızlık nedeniyle de olabilir) kalıtsal yoldan yeni kuşaklara geçtiği” diye özetleyebileceğimiz bu kuram, sağdu­yuya yatkın görünmesine karşın, bilim dünyasında beklenen ilgiyi bulmaz. Kuramın olgusal içerik yönünden yetersizliği bir yana, bilinen kimi gözlemsel verilere ters düşmesi benimsenme­sine olanak vermiyordu. Açıklama gücünü bugün de koruyan, daha kapsamlı ve tutarlı evrim kuramını Darwin’e borçluyuz. 1859’da yayımlanan Türlerin Kökeni adlı yapıtta ortaya konan bu kuramın benimsenmesine ortam hazırdı. Kısa sürede birkaç yeni basım yapan kitap, insanlığın dünya anlayışında eşine pek rastlanmayan köklü bir devrime kapı açmaktaydı. Dönemin seçkin bilginlerinden T. H. Huxley’in (1825 – 1895) şu sözle­rinin çağdaşı pek çok bilim insanının duygularını dile getirdiği söylenebilir:

Biz türlerin oluşumuna ilişkin, doğruluğu olgusal olarak yoklanabilir bir açıklama arayışı içindeydik. Aradığımızı Türlerin Kökeni’nde bulduk. Kutsal kitabın masalımsı açık­laması geçerli olamazdı. Bilimsel görünen diğer açıklamaları da yeterli bulamıyorduk. Darwin kuramı her yönüyle bilim­sel yeterlikte idi.

Kuramın dayandığı iki temel nokta vardır: 1) Canlı dünyada, yeni türlerin oluşumuna yol açan sürekli ama yavaş giden deği­şim; 2) “Doğal seleksiyon” dediğimiz evrim sürecini işler kılan düzenek. Birinci nokta, türlerin sabitliği varsayımını içeren yerleşik öğretiye ters düşmekteydi; ikinci nokta, evrimin tüm ereksel görünümüne karşın salt mekanik terimlerle açıklanabileceğini göstermekteydi.

Darwin kuramının özünü oluşturan doğal seleksiyon, baş­langıçtan günümüze değin, değişik eleştirilere uğramıştır. Bu nedenle, ilkenin öncelikle açıklığa kavuşturulması gerekir. Dar­win’in evrim kuramı, gözlenebilir üç olgu ve iki ilke içerir; ilk ol­gu, üreme biçimleri ne olursa olsun, canlıların geometrik diziyle çoğalma eğilimidir; ikinci olgu, bu eğilime karşın türlerde nüfu­sun aşağı yukarı sabit kaldığıdır. Bu iki olgudan, Darwin “yaşam savaşımı” ilkesine ulaşır. Üçüncü olgu, canlıların (bir türü hatta bir aileyi oluşturan bireylerin bile) az ya da çok belirgin farklı­lıklar sergilemesidir. Yaşam savaşımı ilkesiyle birleşen bu olgu Darwin’i temel ilkesi olan doğal seleksiyon düşüncesine götürür. Belli bir çevrede farklı özellikler taşıyan bireyler arasında yaşam savaşımı varsa, doğal koşullara uyum bakımından, özellikleri üstünlük sağlayan bireylerin (veya türlerin) egemenlik kurması, diğerlerinin elenmesi kaçınılmazdır. Evrim sürecinin dayandığı bu düzeneğe, tüm eleştiri ve uğraşlara karşın, daha geçerli di­yebileceğimiz bir alternatif bulunamamıştır. Ayrıntılarında kimi değişikliklere uğramakla birlikte, kuramın sürgit Darwinci kal­mayacağını gösteren herhangi bir belirti yoktur ortada!

Newton, yerçekimi ilkesiyle devinim yasalarının, yersel ya da göksel, tüm nesneler için geçerli genellemeler olduğunu gös­termişti. Darwin de yaşam savaşımı, doğal seleksiyon, çevreye uyum gibi birkaç ilke içeren kuramıyla evrim olgusuna bilimsel açıklama getirdi; insanın ottan çiçeğe, amipten maymuna uza­nan canlı dünyanın bir parçası olduğunu gösterdi.

Kaynak: Cemal Yıldırım, Bilimin Öncüleri, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, Kasım 2007, 24. Baskı, S.137-141