Yaptığı çalışmalar ve keşiflerle bilim dünyasına adını altın harflerle yazdırmış, aynı zamanda yasadışı avcılık ve fil dişi ticaretine karşı yaptığı mücadeleyle dikkatleri üzerine toplayan paleoantropolog Richard Leakey, 77 yaşında memleketi Kenya’nın Nairobi kentinde hayata gözlerini yumdu. Leakey özellikle insan evriminin geçtiği süreci Doğu Afrika ovalarına bağlayan önemli bir bulgu olan, neredeyse eksiksiz bir Homo erectus iskeleti fosilinin keşfiyle, yılar boyunca fil dişi ticaretine karşı sürdürdüğü kampanyalarla ve fillerin doğal hayatının korunması için harcadığı çabalarla tanınmaktaydı. Bu kampanyaların birinde Kenya’da ele geçirilen yüzlerce fil dişini toplayıp yakması çok konuşulmuştu.
Richard Leakey’in vefatı, Kenya Cumhurbaşkanı Uhuru Kenyatta tarafından “Çok derin bir acı ve üzüntü getiren haber” olarak duyuruldu. Kenya’yla birlikte bilim dünyasını da yasa boğan bu gelişme sonrası yaban hayatı koruma derneklerinden ve Dr. Leakey’in emeklerinin geçtiği tüm kurumlardan taziye mesajları gelmeye devam ediyor.
İnsanlık tarihini şekillendiren keşifler
19 Aralık 1944 tarihinde Kenya’nın Nairobi kentinde dünyaya gelen Richard Leakey, daha 23 yaşında National Geographic Topluluğu tarafından verilen bir burs ile Kuzey Kenya’da bulunan Turkana Gölü’nün kıyısında ilk kazı çalışmalarına başladı. Akademik bir eğitim almamış olmasına rağmen, dünyaca ünlü paleoantropologlar olan anne-babasının da etkisiyle paleoantropolojinin dünyasına “alaylı” olarak katılmıştı denilebilir.
Richard Leakey’in babası Louis Leakey ve annesi Mary Leakey, paleoantropoloji alanı ve özellikle insanın kökenini araştırmak için yapılan fosil kazıları bakımından kilit isimlerdi. Louis Leakey, Cambridge Üniversitesi’ndeki antropoloji ve arkeoloji eğitiminin ardından Doğu Afrika’da katıldığı kazılarla paleoantropoloji alanına büyük katkılar sağlamış bir biliminsanıydı. Kendisi kimi açılardan modern paleoantropoloji alanının temel taşlarını dizmiştir denilebilir. Eşi Mary Leakey de Louis Leakey’in içinde bulunduğu her kazıda yer almış bir paleoantropologdu, Louis Leakey’in elde ettiği her bulguda Mary Leakey’in parmağının olduğu tereddütsüz söylenebilir. Bu sebeple Richard Leakey, bir akademik eğitim arka planına sahip olmamasına rağmen içinde büyüdüğü dünyanın kendisine sağladığı geniş bakış açısı sayesinde paleoantropoloji alanının en önemli isimlerinden oldu. Ayrıca Richard Leakey’in ikinci ve son eşi Meave Leakey ve kızları Louise Leakey de paleoantropologtur; hatta Louise Leakey bir insanımsı fosili keşfeden şu ana kadar belgelenmiş en genç kişi olarak tarihe ismini yazdırdı. Bütün bu durum açıkça Leakey ailesinin fertlerinin nesiller boyu paleoantropolojiye yaptıkları -ve halen yapmakta oldukları- katkıları gözler önüne seriyor. Paleoantropoloji ve bilim dünyası Leakey ailesine çok şey borçlu.
Dr. Richard Leakey’in kazıları insanlık tarihini derin ışıklarla aydınlattı. 1972 yılında keşfettiği 1.9 milyon yıllık Homo habilis fosiliyle 1975 yılında keşfettiği Homo erectus kafatası, insan evriminin kökenleri üzerine yeni bakış açılarının gelişmesine büyük katkı sağladı. Yaptığı bu iki önemli keşif o kadar büyük ses getirdi ki, dünyaca ünlü
Time dergisi 1977 yılında Richard Leakey’i “How Man Became Man? (İnsan Nasıl İnsan Oldu?)” başlığıyla kapak yaptı. Bu kapakta, Dr. Leakey’in bulduğu Homo habilis kafatası sayesinde oluşturulan gerçeğe uygun figürle yan yana ikonik bir poz vermekte.
Yaptığı keşifler neticesinde şöhreti artmaya başlayan Richard Leakey, 1981 yılında BBC’nin 7 bölümlük “Making of Manking” belgeselini seslendirdi. Bu sırada kendisinin en önemli keşfi olan “Turkana Boy” ismindeki neredeyse tamamen eksiksiz bir Homo erectus iskeletini keşfetti. Bu fosil, halen Homo erectus‘a dair insanlığın elindeki en önemli bulgulardan biri.
Kaçak avlanmayla mücadele dolu bir hayat
Dr. Leakey, özellikle Kenya’da soyu tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan fillerin korunması için sesi en gür çıkan insanlardan oldu. 1989 yılında Kenya devletinin vahşi hayatı koruma kurumunun başına geçmesinin ardından, dönemin Cumhurbaşkanı tarafından koruculara, yasadışı avcılık yapan kişilere suçüstü yapıldığında herhangi bir uyarı veya özre yer bırakmadan, tartışmalı “vur ve öldür” emrinin verilmesinde rol oynayanlar arasındaydı. Bu derece tutkuyla yaban hayatı savunan biri tahmin ettiğiniz üzere oldukça düşman çekmeyi de başarmıştı. Financial Times‘e 90lı yıllarda “Düzenli olarak çok ciddi ölüm tehditleri aldığım için evimin kapısının önünde Libya ordusu mensupları nöbet tutuyor.” der. Bu dönem, bütün yıl boyunca ele geçirilen tüm fil dişlerinin halka açık bir etkinlikle yakılmasını sağladı. Yaptığı bu “gösteri” o dönem fil dişi ticaretine atılmış yumruğun zafer sembolü oldu. Tüm bu güzel gelişmelerin yanında 1993 yılında, seyahat ettiği küçük uçak arızalanıp düştü. Richard Leakey, bu feci kazadan ancak iki bacağını da kaybederek kurtulmayı başardı fakat bu yaşadığı tecrübe kendisini mücadelelerinden alıkoymayı başaramadı.
Bu sırada pek çok uluslararası çevre koruma örgütü Kenya’ya yaptıkları bağışları durdurmaya başlamıştı çünkü devlet kurumlarında yaşanan yolsuzluklar, bu dernek ve vakıfların gönderdikleri paraların ne kadarının gerçekten yaban hayatı korumaya harcandığını yakalamalarını engellemekteydi.
1990lı yıllarda Kenya devlet kurumlarında yaşanan derin yolsuzluklarla mücadele etmek için bir dönem siyasete de atılan Dr. Leakey, Kenya’nın yerel halkının dili olan Swahili’de “Nuh’un Gemisi”ni tasvir etmek için kullanılan “Safina” adında bir siyasi parti kurdu. Partinin amacı Kenya kurumlarını kanser eden yolsuzluk sarmalıyla mücadele edip yaban hayatı korumaktı. Mücadele etmek istediği “canavar”ın ne kadar büyük olduğunu anlamasıyla, iki yıllık siyaset hayatı da sonlandı.
2000li yıllarda Richard Leakey, Kenya Ulusal Müzesinin uzun yıllar direktörlüğünü yaptı ve 2015’te tekrardan eski efsanevi görevi olan yaban hayatı koruma servisine geri döndü. Üç yıl boyunca yaptığı bu göreviyse bu sefer sağlık sorunları sekteye uğrattı. Dr. Leakey, özellikle son yıllarda cilt kanseriyle birlikte böbrek rahatsızlıklarıyla boğuşmaktaydı.
Tüm yaptıkları ve yaşamın her alanına katkılarıyla sayısız kişiye ilham kaynağı olan, sayısız canlının hayatını kurtaran Richard Leakey, uzunca süre hafızalardan silinmeyecek. Bilim ve Gelecek ailesi olarak kendisini anıyoruz.
