Işıl Kızılırmak
Hemen her yazımda müfredatın durumundan, okul dışı çabayla desteklenmeyen çocukların bilimsel bilgiyle mesafelenişinden söz ediyorum. 2025 yılının son yazısına da böyle başlayacağım. Aynı cümleleri tekrarlamak elbette hiç hoşuma gitmiyor ancak evrimin ders kitaplarında yer bulması talebinin dünyayı kavrama biçimlerini bildiğim insanlarca dahi tali bir iş olarak görülmesi, kanıksamanın hacmini vurguluyor benim için. Hakkında yazacağım çocuk kitaplarını seçerken de o kitaplar hakkında girişe bu ve benzeri satırları eklerken de bu kanıksamaya karşı minik adımlar attığımı düşünüyorum.
Bilim ve Gelecek’in 203. sayısında yaşamı “bakteriden Britney Spears’a uzanan süreç” olarak tanımlayan Murhpy’nin Evrim’i hakkında yazdıklarımı anımsayan olur belki, büyük meseleleri herkes için anlaşılır ve ilgi çekici, hatta çocuklar söz konusu olduğunda neşeli hâle getiren kitaplara ilgim büyük. Bilimsel okuryazarlığın gelişmesinde basamak olabilen bu kitapların, çocuklar için bilimi erişilemez, sabit, kavranması zor kütle olmaktan çıkarıp her an, her yerdeliğe taşıdığını düşünüyorum çünkü. Bu yazıda o kitaplardan birinden, doğa bilimlerini edebiyatla buluşturup Darwin’in Beagle seyahatini şiirlerle anlatmayı seçen Kafası Karışık Darwin Amca ve Bir Doğa Bilmecesi’nden söz edeceğim.
Türlerin Kökeni ve Beagle’ın Yolculuğu’nu çocuklar için şiirleştiren Ünver Alibey, dönemin koşulları ve öncülleri tanımanın ilerlemeyi kavramadaki yerini önemseyen bir tercihle, Darwin’in yolculuğundan söz etmeye başlamadan önce 19. yüzyılın keşiflerini anlatıyor okuruna. Telgraf, buhar makinesi, x ışını ya da aspirin, dönemin buluşlarının insanların hayatını nasıl değiştirdiğini anlatan bir şiirle açılıyor kitap. Ardından Beagle’a binmeye hazırlanan genç Darwin’i tanıtıyor ancak adların, türlerin, mesleklerin öylece anılıp geçildiğini düşünmeyin bu kitapta. Beagle köpeklerin özellikleriyle geminin adı arasındaki bağlantıyı da yoluna bir rahip olarak devam etseydi Darwin’i nasıl çalışma şartlarının beklediğini de öğreniyor okur, temel bilginin ardına bakan bu tercih, bence kitaba rengini veriyor. Kitap boyunca, Türlerin Kökeni’nde bahsi geçen hayvanlar, bitkiler, jeolojik oluşumlar, coğrafi kavramlar detaylı biçimde anlatılıyor, hem de kafiyelerle! Yağmur Ormanları şiiri sonlandığında Kafası Karışık Darwin Amca’nın okuru, bu ormanlar dünyanın neresinde, hangi hayvanlarla karşılaşırız orada, hangi ağaç türlerine değer bakışlarımız, onu diğer ormanlardan nasıl ayırırız, sorularının cevaplarına vâkıf olarak adımlıyor sonraki durağa. Dev ağaçların tepesinden yere indiğinde ise, karıncaların kuşatma taktiklerini, bu taktikle hangi hayvanları nasıl alt edebildiklerini öğreniyor. Canlıların özelliklerini hayatta kalma pratikleriyle bağ kurarak açıklayan şiirlerde yeni meraklara alan açacak sorular sormak da ihmal edilmiyor. Böylece Darwin’in kafası bilip öğrendikçe büsbütün karışırken genç okur için evrimin gizemi çözülmüş oluyor. Bir dişte, bir gagada ya da dalda saklı bilgiyle evrim, hem “maymundan gelme” sığlığından kurtuluyor hem de anlaşılması güç yaftasından sıyrılıyor.
Darwin tropik ormanlardaki bir iskelete bakarken okuruyla birlikte büyütüyor kitap, ilk büyük soruyu: Bu kadar çok tür nasıl oluştu? Amazon’daki bir tembel hayvanın boyutu ya da Afrika savanlarına uyum sağlayamamış bir fil hakkında düşünmeyle başlıyor yolculuk, sonra karadan suya taşınıyor merak. Tıpkı ayılar, develer gibi memeli olan yunusların karadan fersah fersah uzağa düşüşünün izleri sürülüyor ve bu iz sürüş, ikinci büyük sorunun kapısını aralıyor: Fosilleşmiş hayvanlar nerede ve ne zaman yaşadılar? Tierra Del Fuego, Bahia Blanca, And Dağları, Galapagos Adaları… İspinozlar, iguanalar, armadillolar, kaşalotlar, rhealar… Yolculuk ilerledikçe izler karmaşıklaşıyor, denizde karaya ait olanın, karada denize ait olanın gölgesini gördükçe kafası karışıyor ve soruyor büyük soruların sonuncusunu: Deniz kabuklularını dağların tepesinde bulduysam, bu dağlar eskiden deniz miydi?
Yolculuğun her durağı farklı canlılarla tanıştırıyor Darwin’i ve düşünüyor şöyle:
“Nedir bu çeşitlilik, sonsuz adeta!
Hepsi cins cins yaratıkların, çeşit çeşit
Bir şekilde uymuşlar yaşadıkları ortama
Acaba bu durum en baştan beri mi böyleydi?
Tanrı mı yarattı hepsini, ayrı ayrı?
Yaradan’ın fikri miydi
Güvenin yaprağa benzemesi
Çekirgenin de dala?
Gizlenmek için düşmanlarından
Gelişmiş olmasın bu özellikler zamanla?”
Şiirlerin tamamı onun dilinden söylenmese de Kafası Karışık Darwin Amca’nın iç sesi, sorgulamaları kitap boyunca sıkça duyuluyor. Şaşkınlığını, kararlılığını, keşfedişlerindeki heyecan ya da sonuca ulaşamadığı anlardaki hüsranını kafiyelerle paylaşan Darwin’in, okuruna anlatan, ona soran, onunla birlikte düşünmeye istekli sesi, teori ve teorisyeni daha kolay bağ kurulabilen bir hâle getiriyor bana kalırsa. Topladığı kanıtları yolculuk boyunca saklayacak koşulları sağlamaya çalışan Darwin’i her anı sabitleyecek ve bilgiye saniyeler içinde erişebilecek imkânlara sahip okuruyla konuşturmak bu yolla mümkün kılınmış.
Referansları doğrultusunda doğa bilimlerini tarih ve iktisatla buluşturan metin, Darwin’in notlarındaki yerli tasvirlerini İngiltere’nin sömürgeci geçmişi ve kitabın ilk sayfalarında anlatılan bilimsel gelişmelerde sömürgeciliğin rolüyle anlamdırırken, bilimin ispinozların gagasının söylediklerinden ötesiyle kavranmasına da yardımcı oluyor. Alibey, evrimden taraf yetişkinlerin dahi okumaktan kaçındığı yahut yüzeysel okumalarıyla yetindiği metinleri, 10 yaş ve üzeri okurlar için, merakları kaşıyan neşeli sorular ve çocuklarla çocukça düşünen bir üslupla şiirleştirip resimlemiş.
Bu yazıyı 20 Kasım Dünya Çocuk Hakları Günü’nde tamamlıyorum. 2025 yılının bitmesine yaklaşık bir ay var ve İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Meclisi’nin raporlarına göre, 81 çocuk işyerlerinde yaşamını yitirdi.(1) İstismar, zorla evlendirilme, sistematik şiddete maruz bırakılma, okuldan uzaklaştırılma, sağlıklı barınma koşulları ve gıdaya erişimden mahrumiyet… Çocukların karşı karşıya bırakıldığı gerçek öyle yakıcı ki, son zamanlarda kitaptan doğan umuttan söz etmek utanç verici görünüyor bazen bana ama talepleri geriye çekmenin kanıksamaya, kanıksamanın da ortak bir söz kurmaktan uzaklaşmaya yol açtığını unutmamaya özen gösteriyorum. İyi kitapların sesini çoğaltmaya çabalamak, nitelikli eğitim hakkını, eşit yaşam hakkıyla birlikte savunmanın patikalarından biri bence, orada yürümeye devam ediyorum. Çocukların eşitlik ve özgürlüklerinin güvence altında olduğu, geleceğe umutla bakabildikleri bir dünyayı kurma hayalinden vazgeçmediğimiz bir yıl olsun 2026.
-Kafası Karışık Darwin Amca ve Bir Doğa Bilmecesi. Yazan ve Resimleyen: Ünver Alibey. Bulut Çocuk Yayınları. 2020. 79 sayfa.
1)https://www.isigmeclisi.org/21473-2025-te-81-cocuk-isyerlerinde-oldu-cocuk-isciligi-ucuz-isgucu
