2000 yılından sonra Londra’da yaşayan ve İngiliz gizli güvenlik servisine geçen, eski Rus casusu Litvinenko’nun Kasım 2006’da, İngiliz vatandaşlığına resmen kabul edildikten birkaç gün sonra, 43 yaşında, radyoaktif polonyum 210 ile zehirlenerek öldürüldüğüyle ilgili haberler, zaman zaman, dünya medyasında yer alıyor. Geçen 20 Ocak’ta da İngiltere yargısı, Putin’in onayıyla, Litvinenko’nun Rus gizli güvenlik servisi yoluyla zehirletildiği olasılığının büyük olduğunu açıkladı.(1) Bunun üzerine İngiltere Başbakanı Cameron, böyle bir durumun kabul edilemeyeceğini ve Rusya’yla ilişkilerinin yeniden gözden geçirileceğini açıklarken, Rus yetkilileri ortada kesin belgeler bulunmadığını, yargı kararıyla ilgili raporda da sık sık ‘olasılıktan’ söz edildiğini vurgulayarak bu yargı kararının kabul edilemez olduğunu açıkladılar. Litvinenko’nun eşi, bu yargı kararına dayanarak İngiltere’nin Rusya’ya yaptırımlar uygulamasını istiyor.
Biz işin yargı ve siyasal yanını bir yana bırakarak, Litvinenko’nun zehirletilmesinde neden başka zehirli maddeler değil de radyoaktif Polonyum 210’nun (Po 210) seçildiğini açıklamaya çalışacağız.
En sonda söyleyeceğimizi, başta söylersek: Radyoaktif Po 210’nun on milyonda bir gramı bile insan vücuduna girdiğinde, çok büyük radyasyon dozu oluşturuyor ve bulunduğu hücre ve organları bir anda aşırı ısınmayla paramparça ederek iç kanamalarla, büyük acı çektirerek kişiyi kısa sürede ölüme götürüyor.
Po 210 neden bu kadar etkin? Bunu, radyasyon fiziğine biraz girerek, açıklamamız gerekiyor.
Po 210’nun özgül radyoaktivitesi ya da gramı başına atom çekirdeklerinin bozunma (parçalanma) sayısı çok yüksek: 1,67×1014 Becquerel (Bq). Başka deyişle her gramı başına, her saniye 167 trilyon atom çekirdeği parçalanıyor. Her bozunmada ortaya çıkan ağır kütleli alfa taneciği, bulunduğu hücre ya da organda soğurularak vücuda enerjisini aktarıyor ve bu da ısıya dönüşüyor.
Radyasyonun vücuda aktardığı enerji, radyasyon fiziğinde, ‘radyasyon dozu’ olarak ifade ediliyor ve Sievert (Sv) birimiyle gösteriliyor. Doğal radyasyondan vücudumuz yılda 1 Sievert’lik dozun binde 2-3’ü kadar etkilenir (yılda ortalama olarak 0,0024 Sv) ve sağlıklı yaşarız. Vücuda örneğin on milyonda bir gram Po 210 bir anda girerse 20 Sievert kadar çok büyük ve ani (akut) öldürücü bir doz oluşur. Po 210’nun doz katsayısı ya da saniyede 1 atom çekirdeği bozunumu olan Becquerel (Bq) aktivitesi başına oluşan radyasyon dozu 1,2x 10-3 miliSievert (mSv) olup, örneğin çok zehirli olarak bilinen plutonyum 239’unkinden 72600 kat daha fazla. Bu nedenle Po 210 seçilmiş ve bundan, kimsenin fark edemeyeceği, bir toz şeker taneciği kadar bile olmayan, çok az bir miktar, Litvinenko’nun otelde içtiği çayına katılarak ölümüne yol açılmıştır. (1, 2) Litvinenko’yu zehirleyen maddenin Po 210 olduğu, gerek vücudundan alınan örneklerde, gerekse çaydanlıkta ve başka birçok yerde yapılan ölçümlerle belirlenmiştir.
Öte yandan 2004’de ölen Filistin lideri Yaser Arafat’ın da Po 210 ile zehirlenmiş olabileceği ortaya atılmış, 2012’de vücudunun kalıntılarından alınan örnekler İsviçre, Fransa ve Rusya laboratuvarlarında incelenmiş, bu örneklerde Fransa ve Rusya’da bir kanıt bulunamamıştır. İsviçre laboratuvarında ise örnekte bulunan aşırı kurşunun Po 210’dan türeyebileceği belirtilmiş ise de bunun başka kaynaklardan da gelebileceği nedeniyle Yaser Arafat’ın Po 210 ile zehirlenmiş olabileceği kanıtlanamamıştır (Po 210’nun 138 günlük oldukça kısa yarılanma süresi nedeniyle, aradan geçen 8 yılda Po 210’dan ölçüm için pek bir şey kalmaz).
Po 210 doğada çok az var. Toryum ve Uranyum/Radyum dizilerinin bir bozunma ürünü olarak ortaya çıkıyor. 1 ton uranyum cevherinde sadece 0,1 mikrogram kadar çok az bulunduğundan, doğadan elde edilemiyor. Ancak nükleer reaktörlerde nötronlarla bombardımanla Bizmut 209’dan aşağıda gösterilen atom çekirdeği tepkimesiyle elde ediliyor:
209Bi + n — 210Bi — 210Po + β–
Bu yolla dünyada üretilen miktarın yılda 100 gram kadar olduğu kestiriliyor. Rusya’da üretilen Po 210, bir aracı şirketle ABD’ye satılıyor. Rusya Atom Enerjisi kurumu, ayda 8 gram Po 210’u ABD’ye sattıklarını açıklıyor ve bunun gramının 2 milyon usd olduğu kestiriliyor. (4) İnsanları zehirlemekten başka, uydularda enerji kaynağı (pil) olarak da kullanılabiliyor. Kapsüllendiğinde, alfa tanecikleri kapsülün çeperlerinde tutulduğundan, dışarıya ya da vücuda bir etkisi bulunmuyor. Ancak vücudun içine girdiğinde, ulaştığı organ ve hücrelerde etkisi çok büyük.
Polonyum nasıl bir element ve insan vücuduna etkisi?
1898’de Marie Curie’nin Fransa’da laboratuvar çalışmaları sırasında eşi Piere Curie ile birlikte bulduğu bu elemente, kendisinin anavatanı olan Polonya’dan esinlenerek polonyum adı veriliyor. Marie Curie 1911’de radyumla birlikte yaptığı bu buluş ve araştırmaları nedeniyle Nobel’le ödüllendiriyor. Elementler cetvelinde 84 atom numarasıyla yer alan Polonyumun bir dizi radyoizotopu (aynı atom numaralı elementin atom çekirdeğinde farklı sayıda nötron bulunan, farklı kütle numaralı çeşitleri) bulunuyor. Bunlardan 138 günlük yarılanma süresiyle ve büyük kütleli, 5,3 MeV enerjili alfa ışınları yayınlamasıyla Po 210 radyasyon fiziğinde önemli bir yer tutuyor. Polonyumun vücuttan normal yollarla atılmasıyla ilgili olan ‘biyolojik yarılanma süresi’ ise 50 gün. Po 210 alfa ışını yayınlayınca kararlı (radyoaktif olmayan) kurşun 210’a (Pb 210) dönüşüyor.
Po 210 vücuda alındığında, yaydığı alfalar, hücrelerin molekül ve atomlarına girerek kinetik enerjilerini bunlara aktarıyorlar ve bulundukları ortamda büyük bir ısı yayılmasına neden oluyorlar (Örneğin mideye, kor halinde ateş düşmüş gibi mide çeperini paramparça edip iç kanamalara yol açıyorlar).
Doz hesabı
Litvineko’nun çayına ne kadar Po 210 katıldığı tam olarak bilinmemesine rağmen 1-10 mikro gram (µg) kadar olduğu kestiriliyor. Biz burada, çok daha az bir miktar olan 0,1 µg Po 210 için bir hesaplama yaparak Po 210’nun oluşturduğu büyük dozu göstereceğiz:
Sindirim yoluyla vücuda alınan Po 210’nun ‘etkin doz katsayısı’ (6) ya da Bq başına ortaya çıkan radyasyon dozu :
1,2 x10-6 Sv/Bq. Yukarıda belirtilen çok yüksek özgül radyoaktivitesi ise 1,67×10 14 Bq/g;
0,1µg (= 10-7 g) Po 210 için özgül aktivite: 1.7×107 Buradan: 1.7×107 Bq x 1.2×10-6 Sv/Bq = 20 Sv bulunur.
Eğer Litvinenko’nun vücuduna 0,1 µg değil de bunun 10 katı olan 1 µg Po 210 girdiyse, bu 200 Sv’lik çok büyük bir doz demektir. 5 Sv’lik çok daha düşük bir radyasyon dozu bile, vücutta kısa bir sürede oluştuğunda yüzde 50 olasılıkla 30 gün içinde ölümle sonuçlanıyor. Bu nedenle Litvinenko’nun vücudunda oluşan en azından 20 Sv’lik bir dozla, alınan tüm tıbbi önlemlere rağmen 3 hafta sonra ölümüne neden olunduğu ortaya çıkıyor.
Not: Evlerde, (özellikle pek havalandırılmayan zeminaltı katlarda) solunan havadaki doğal radondan radyoaktif bozunmayla türeyen Po 210, Po 212, Po 214, Po 216 ve Po 218 radyoizotoplarının yayınladıkları alfaların vücuda aktardıkları enerji yoluyla, yıllık doğal radyasyon dozunun yarısı kadarını aldığımızı da burada belirtmeliyiz. (2, 3, 5)
Fosfat gübre yoluyla topraktan ya da radon yoluyla havadan tütün yapraklarına da Po 210 ulaşıyor ve tütün kullananların özellikle akciğerlerinde önemli bir radyasyon dozu oluşturuyor. (5)
Kaynaklar
1) http://www.faz.net/aktuell/politik/ausland/europa/wladimir-putin-soll-ermordung-litwinenkos-gebilligt-haben-14026264.html
2) https://de.wikipedia.org/wiki/Polonium
3 http://www.chemie-im-alltag.de/articles/0089/index.html
4) http://www.spiegel.de/wissenschaft/mensch/toedliches-gift-was-kostet-eine-portion-polonium-a-452650.html
5) Y. Atakan, Radyasyon ve Sağlığımız, Nobel Yayınları, 2014, s.60.
6) ICRP 72 (Uluslararası Radyasyondan Koruma Kurulu’nun 72 nolu raporuna göre).
