Hayvanların ne zaman ve nerede yük hayvanı haline geldiği uzun süredir gizemini koruyan bir konu. Eşekler Orta Çağ’da Mezopotamya savaş arabalarını çekmekten tahıl öğütmeye kadar, yüzyıllardır uygarlığı sırtlarında taşımışlardır. DNA analizleri, insanlarla olan bu ilişkinin gerçekte ne kadar eski olduğunu şimdi ortaya çıkarmaya başladı.
Araştırmacıların 9 Eylül tarihli Science Dergisi’nde yayımladığına göre, dünyanın dört bir yanındaki ülkelerden 200’den fazla eşeğin genetik verileri, bu yük hayvanlarının yaklaşık 7000 yıl önce Doğu Afrika’da evcilleştirildiğini gösteriyor.
Fransa’daki Toulouse Antropobiyoloji ve Genomik Merkezi’nde moleküler arkeolog olan Ludovic Orlando: “Eşeklerin tarihi bilim insanlarını yıllardır şaşırtmıştır” diyor. Bu keşif, eşeklerin atlardan yaklaşık 3.000 yıl önce hızlı bir şekilde evcilleştirildiğini göstermektedir.
DNA verileri, insanoğlunun hayvan arkadaşlarımızla ortak tarihini ortaya çıkarmak için büyük bir potansiyele sahiptir. 2021’de Orlando ve meslektaşları, 4200 yıldan uzun bir süre önce şimdi güneybatı Rusya’da bulunan Avrasya bozkırlarına kadar evcilleştirilmelerini izlemek için atların kemiklerinden alınan DNA’yı kullanarak çalışma yaptılar. Ancak eşeklerin (Equus asinus) tarihi karanlıktı. Bugün, evcilleştirilmiş eşekler dünyanın her yerinde bulunmaktadır. Asya ve Afrika’da – eşeklerin en yakın vahşi akrabaları – azalan sayıda yaban eşeği, muhtemel eşek anavatanı olarak bu kıtalardan birine denk gelir.
Yürüyen eşekleri, koyunları ve sığırları tasvir eden 5.000 yıllık bir Mısır tableti de dahil olmak üzere arkeolojik kanıtlar, en olası yarışmacı olarak Afrika’yı olasılıktan çıkarmış, eşeklerin ne zaman ve nerede evcilleştirildiğini belirlemeye çalışan genetik çalışmalar büyük ölçüde sonuçsuz kalmıştır. Orlando, bunun muhtemelen bilim insanlarının dünyanın birçok bölgesinden eşek DNA’sı örnekleri alamamış olmalarından kaynaklandığını söylüyor. Örneğin, Afrika’da ekvatorun güneyinde yaşayan eşeklerden bugüne kadar yayınlanmış bir gen haritası bulunmamaktadır. Daha geniş bir DNA çeşitliliği elde etmek için Orlando ve meslektaşları, Brezilya’dan Çin’e kadar 31 ülkede yaşayan eşeklerden 207 genomun yanı sıra 4.000 ila yaklaşık 100 yıl önce yaşamış 31 eşeğe ait DNA’yı topladılar.
Araştırmacılar, bu genomları vahşi eşeklerinkiyle karşılaştırarak, tüm eşeklerin soylarını Doğu Afrika’da, belki de Afrika Boynuzunda, MÖ 5000 civarında tek bir evcilleştirme olayına kadar takip edebildiler. Oradan, evcilleştirilmiş eşeklerin kıtanın geri kalanına ve bölgeye göre genetik olarak farklı gruplar oluşturdukları Avrupa ve Asya’ya yayıldığını belirlediler. İnsanlar artık genetik miraslarını da beraberlerinde taşıyarak yeryüzündeki hemen hemen her kıtaya eşekler getirmişlerdi.
Edinburgh Üniversitesi Roslin Enstitüsü’nde hayvancılık genetikçisi olan Emily Clark, bu sonuçların eşeğin evcilleştirilmesi hikâyesine yeni bir açıklık getirdiğini söylüyor: “Eşekler, dünya çapında milyonlarca insanın geçimi için gerekli olan olağanüstü çalışan hayvanlardır. İnsanlar olarak, toplumu şekillendirmede oynadıkları rol için evcil eşeğe şükran borçluyuz.”
İnsanların binlerce yıl önce Afrika’da vahşi eşekleri evcilleştirmeyi neden tercih ettikleri tam olarak belli değil. Ancak doğu Afrika’ya ilk yayılmalarının zamanlaması, Sahra’nın daha kuraklaşmaya ve genişlemeye başladığı bir döneme denk geliyor.
Orlando, “Eşekler eşya taşıma konusunda şampiyondur ve çöllerden geçmekte iyidir. Çöl büyüdükçe, eşekler, giderek kuruyan arazide malları taşımak için ihtiyaç duyulan yardımı sağlayabiliyordu” diyor.Mısır dışında Afrika’daki eşekler için arkeolojik kayıtlar azdır. Orlando, yeni bulguların, arkeologların ilk eşekler ve onları evcilleştiren insanlar hakkında daha fazla bilgi edinmek için araştırmalarını yeni alanlara doğru yönlendirmelerine yardımcı olabileceğini söylüyor
Mısır dışında Afrika’daki eşekler için arkeolojik kayıtlar azdır. Orlando, yeni bulguların, arkeologların ilk eşekler ve onları evcilleştiren insanlar hakkında daha fazla bilgi edinmek için araştırmalarını yeni alanlara doğru yönlendirmelerine yardımcı olabileceğini söylüyor. Bu arada, eşeklerin bir dizi çevresel koşulda insan çabalarını desteklemesine izin veren genetik çeşitliliklerinin araştırılması, iklim değişikliği ile giderek şiddetlenen kuraklıklar sonucu oluşan çöl genişlemelerine de neden olduğu için eşekler tekrar ilgi odağı haline gelebilirler. Orlando, “Eşekler, düşük ve orta gelirli ülkelerde yaşayan insanlara hâlâ tonlarca destek sağlıyor. İnsanlığın eşeklerle ortak tarihini anlamak sadece geçmişle ilgili değil, gelecekte içinde gerçekten yararlı olabilir” diyor.
Kaynak: DNA reveals donkeys were domesticated 7,000 years ago in East Africa, Science News
