Satranç dünyasının sıradışı şampiyonu Fischer, söz konusu kadınlar olunca egemen ideolojinin sıradan tezlerinin etkisinden kurtulamaz ve kadınların iyi satranç oynayamayacağını şu sözlerle ifade eder: “Dünyanın en iyi kadın satranç oyuncusunu getirin, bir at eksik oynarım.”
Kasparov ise daha ileri gider. Toplumun kadınlara biçtiği rolü bir kez daha hatırlatarak Judit Polgar için şu sözleri sarfeder: “Bu kız sirk kuklası. Onun satranç oynamak yerine, çocuk doğurması lazım.”
Satranç bazılarınca zekânın göstergesi olarak değerlendirilir ve erkeklerin daha zeki olduğunu düşünenler, bu tezlerini kimi zaman satranç üzerinden temellendirmeye çalışırlar. Gerçekten de tüm dünya şampiyonları erkektir ve ilk yüz oyuncu arasında sadece bir kadın satranç oyuncusunun bulunması, erkeklerin satrançta doğal olarak daha başarılı olduğu görüşünü kuvvetlendirmektedir. Dünyanın en başarılı kadın satranç oyuncusu Judit Polgar bu tarz bir ayrımı reddetse de, kadınlar için ayrı bir kategori söz konusudur ve bayanlara özgü turnuvalar/şampiyonalar düzenlenmektedir. Ayrıca satranç, bilim insanları için uygun bir labaratuvar ortamı sağlamaktadır. Kadınların ve erkeklerin entelektüel yetilerini karşılaştırmak nesnel ölçütlerin her zaman uygulanamaması nedeniyle kolay olmamaktadır. Satrançta uygulanan rating sistemi ise bu konuyla ilgilenen araştırmacılara önemli olanaklar sunmaktadır (1). Bu bağlamda araştırmacılar,
– Erkeklerin kadınlara göre, satranca karşı doğuştan bir yetenekleri mi vardır?
– Erkekler neden daha iyi satranç oynamaktadır?
– Gelecekte, kadınlar, erkekler kadar iyi satranç oynayabilecek midir?
sorularını yöneltirken, çoğu zaman satrancı aşan niyetler de taşımaktadır: Erkekler biyolojik olarak daha mı zeki?
Erkeklerin biyolojik olarak daha zeki olduğunu ya da satranca karşı erkek doğası ile açıklanacak bir yeteneklerinin olduğunu iddia edebilmek için elimizde “istatistikler” dışında hiçbir bilimsel kanıt yoktur. İstatistikler üzerinden yapılan değerlendirmelerle farklı görüşler savunulabilmektedir.
Oxford Üniversitesi’nden Dr Peter McLeod’a (2) göre erkeklerin satrançta daha üstün bir başarı sergilemesinin nedeni, kadın ve erkek arasındaki zekâ farkı değil, satranç oynayan kadın sayısının az olmasıdır. Ayrıca, mühendislik ve bilim alanlarında ünlü kadınların sayısının az olmasından yola çıkılarak kadın beyninin bu alanlara uygun olmadığı söylenemeyeceği gibi kadın beyninin erkek beynine göre satrançta daha dezavantajlı olduğu da söylenemez. Son yapılan araştırmalar, McLeod’u destekler niteliktedir. Bu araştırmalara göre, erkek satranç oyuncularıyla kadın oyuncular arasındaki farklılık, biyolojik bir farklılıktan çok toplumsal niteliktedir.
Örneğin, Almanya Satranç Federasyonu’nun 120000’den fazla üyesi üzerinde gerçekleştirilen araştırmada erkek satranç oyuncularının sayısının kadın oyuncuların sayısının 16 katı olduğu görülmüştür. Araştırmacılar, erkeklerin başarısını, sayılarının kadınlara göre daha fazla olmasıyla ilişkilendirmiştir. İstatistiksel araştırmalar, geniş örneklemlerin, dar örneklemlere göre daha fazla aşırı uç içerdiğini göstermektedir.
Ancak, New South Wales Üniversitesi’nden Dr Robert Howard, erkek ve kadın satranç oyuncuları arasındaki farkın yalnızca niceliksel katılımla açıklanamayacağı görüşündedir. Howard, son zamanlarda yapılan analizleri geniş bir zaman dilimine yaymakta ve kadın satranç oyuncularının sayılarındaki artışla dünya satrancında oynadıkları rol arasında doğrudan bir ilişki olmadığını vurgulamaktadır. Howard, doğuştan gelen faktörlerin kadın ve erkek oyuncuların performanslarında daha belirleyici olabileceğini düşünmektedir (3).
Chabris ve Glickman da, erkeklerin satranca karşı doğal bir yatkınlıkları olabileceğini düşünmekte, ancak bunu farklı zekâ düzeylerine bağlamamaktadır. Bu araştırmacılara göre, iki cinsin satranç yetenekleri arasındaki farklılık kültürel etkenlerden beslenmektedir. Örneğin, erkekler kadınlara göre daha rekabetçi olabilmekte ve saatlerini ‘sadece bir oyun’u kazanmak için harcayabilirken, kadınlar için bu tarz bir uğraş gereksiz olabilmektedir.
Bu bağlamda, asıl sorgulanması gereken kadınların mı yoksa erkeklerin mi satranca daha yetenekli olduğu değil, kadınların satranca neden erkekler kadar ilgi göstermediğidir. Kadın ustalarımızdan Perihan Meşeli’nin belirttiği gibi:
“Satranç eğitimindeki maskülen yöntem, eril satranç dünyasında kadının kendini özne olarak hissetmemesi, toplumsal cinsiyet rolleri gibi faktörler kadınların ‘ilgisizliğinin’ nedenleri arasında sayılabilir. Taşları dizilmiş satranca tahtasına ilk defa bakan bir kız çocuğunun ilk gördüğü şey savaşmaya hazır iki ordudur ve bu orduda kendisiyle özdeşleştirebileceği bir figür yoktur.
“Bu ilk izlenimden sonra ‘saldırı’, ‘savaş’ gibi kavramlarla satrancın öğretilmesi -militarist model- elbette satrancı çekici kılmayacaktır.” (4)
Ayrıca, Meşeli’nin sözlerinden de anlaşılabileceği gibi, satrançta zekâ karmaşık bir olgudur ve kimi insanların satranca daha yatkın olması zekâ dışı faktörlerle de ilişkilidir. Susan Polgar da, Meşeli gibi bir kadın satranççı gözüyle kadın ve erkek satranççılar arasındaki farklılıkları ortaya koymaktadır: Kadınların ve erkeklerin zekâ düzeylerini karşılaştırmadan önce diğer biyolojik ve toplumsal etkenler de değerlendirilmelidir. Örneğin, anneliğin bir kadının satranç kariyerini nasıl sekteye uğrattığını ve ay hallerinin maçlardaki olumsuz etkisini de dikkate almak gerekir.
Özetlersek, kadın ve erkek satranç oyuncularının satrançtaki başarılarına bakarak, herhangi bir cinsiyetin doğal zekâsı üzerine yorumlar yapmak gerçekçi değildir; birçok farklı belirleyenin varlığı bu tarz yorumları olanaksız kılmaktadır. Eğer istatistiksel veriler üzerinden yorumlar yapacaksak, “Beyazlar daha zekidir, siyahların satranca yeteneği yoktur” ya da “Müslümanlar satranç oynayamaz” gibi tezler de ortaya atılabilir (5). Ancak yakın zamandaki Türkiye örneği bile bu tezlerin saçmalığını ortaya koymaktadır. Daha düne kadar uluslararası yarışmalarda tek tük oyuncumuz varken, Türkiye Satranç Federasyonu’nun atılımlarıyla gümbür gümbür gelen, uluslararası yarışmalarda şampiyonluklar kazanan gençlerimiz vardır. Şimdi de, Türkler’in zekâsı mı açıldı diyeceğiz?
Ön yargılar yavaş yavaş yıkılmaktadır. Elbette zaman da değişmektedir, insanlar da…
Bugün, kadınlar artık daha özgüvenli, erkeklerin kadınlara bakışı daha olumlu. Hatta Judit Polgar’ın aktardığına göre, kadınlara karşı bir at eksik oynayarak meydan okuyan Fischer bile ölmeden önce değişmiş, o sözlerin çok eskide kaldığını söylemiş (6).
DİPNOTLAR
1) Örneğin, kadın ve erkek bilim insanlarının çalışmalarına bakarak, kadınların ve erkeklerin zekâsı üzerine yorumlar yapmak, herşeyden önce karşılaştırılan nesnelere (bilimsel çalışmalara) uygulanacak nesnel ölçütlerin yetersizliğinden dolayı zordur.
2) Study boosts women chess players, http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/oxfordshire/7862444.stm, Son erişim 15.02.2009
3) Men better at chess, http://www.abc.net.au/science/news/stories/s1376865.htm, Son erişim 15.02.2009
4) SATRANÇ DÜNYASINDA KADIN: Toplumsal Cinsiyet Bakımından Satranç Sporunun Kısa Analizi, http://www.tursev.org.tr/cms/index.php?page=peri, Son erişim 16.02.2009
5) Tabi, SSCB’nin satranç şampiyonlarına bakarak, komunistler daha zekidir de diyebiliriz :).
6) Gender and Chess – The Ever-Changing, Never-Ending Question…, http://www.goddesschess.com/genderandchess/julialawlorcomments.html, Son erişim 16.02.2009
Polgar, J – Kasparov, G
Moskova, 2002
1. e4 e5 2. Af3 Ac6 3. Fb5 Af6 4. O-O Axe4 5. d4 Ad6 6. Fxc6 dxc6 7. dxe5 Af5 8. Vxd8+ Şxd8 9. Ac3 h6 10. Kd1+ Şe8 11. h3 Fe7 12. Ae2 Ah4 13. Axh4 Fxh4 14. Fe3 Ff5 15. Ad4 Fh7 16. g4 Fe7 17. Şg2 h5 18. Af5 Ff8 19. Şf3 Fg6 20. Kd2 hxg4+ 21. hxg4 Kh3+ 22. Şg2 Kh7 23. Şg3 f6 24. Ff4 Fxf5 25. gxf5 fxe5 26. Ke1 Fd6 27. Fxe5 Şd7 28. c4 c5 29. Fxd6 cxd6 30. Ke6 Kah8 31. Kexd6+ Şc8 32. K2d5 Kh3+ 33. Şg2 Kh2+ 34. Şf3 K2h3+ 35. Şe4 b6 36. Kc6+ Şb8 37. Kd7 Kh2 38. Şe3 Kf8 39. Kcc7 Kxf5 40. Kb7+ Şc8 41. Kdc7+ Şd8 42. Kxg7 Şc8 1-0
Polgar, J – Berkes F
Budapeşte, 2003
1.e4 e6 2.d4 d5 3.Ac3 Af6 4.Fg5 dxe4 5.Axe4 Fe7 6.Fxf6 Fxf6 7.Af3 0-0 8.Vd2 Ad7 9.0-0-0 Fe7 10.Fd3 b6 11.Aeg5 h6 12.Fh7+ Şh8 13.Fe4 hxg5 14.g4 Kb8 15.h4 g6 16.hxg5+ Şg7 17.Vf4 Fb7 18.Kh7+ Şxh7 19.Vh2+ Şg8 20.Kh1 Fxg5+ 21.Axg5 Vxg5+ 22.f4 Vxf4+ 23.Vxf4 Fxe4 24.Vxe4 1-0
Soru 1:
Shamkovich-Visier
Palma De Mallorca, 1967
Beyaz oynar, kazanır
1. g5! Şh5 2. Kg3!
Soru 2:
Ragozin-Panov
12. SSCB Şampiyonluğu, 1940
Siyah oynar, kazanır
1. … Vc6!
Soru 3:
Petrosian-Simagin
Moskova, 1956
Beyaz oynar, kazanır
1. Va8 Şg7 2. Fe5+ Vxe5 3. Vh8+ Şxh8 4. Af7+
Dünyanın en iyi kadın satranç oyuncusunu getirin, bir at eksik oynarım.
Fischer
