Volkanlar çeşitli olmalarına rağmen, tanımları çok basittir. Volkan, magma kökenli lavların dışarıya çıkmasını sağlayan, yerkabuğunda oluşmuş bir kırık ya da açıklıktır. Volkan kelimesinin kökeni Sicilya dilinde “Vurcanu”dur. Vulcano (Roma dilinde) Tirheniyen Denizi’nde küçük bir volkanik adadır ve Sicilya’nın 25 km kuzeyinde bulunur. Diğer taraftan Vulkan, Roma’nın Ateş Tanrısı’dır.
Volkanlar, sıcak magmayı dışarıya attıkları gibi, su buharı ve diğer gazları, örneğin kükürt oksitleri (SO2, SO), karbondioksit (CO2) ve karbonmonoksitleri de (CO) dışarıya çıkartırlar. Ayrıca, kızgın küller ve çok çeşitli katı malzeme de fırlatırlar. Örneğin volkan bombası, lapilli adı verilen fındık büyüklüğündeki volkanik malzemelerin büyük bir basınçla dışarıya fırlatılmasıyla oluşur. Yüksek sürat nedeniyle, volkan bombalarının her iki ucu sarmal biçimli olur.
Volkanların oluşumu
Volkanlar genelde uzaklaşan ve yakınlaşan tektonik levhaların bulunduğu yerlerde gelişir. Örneğin Orta Atlantik Okyanus sırtı, levhaların birbirinden uzaklaşması sonrasında, bazaltik magmanın deniz altı volkanizması şeklinde okyanus tabanından yukarı çıkmasıyla oluşmuştur. Diğer bir örnek de Pasifik Ateş Halkası’nda görülür ki bu da tektonik levhaların birbirlerine yaklaşması sonucunda görülen deniz altı volkanizmasıdır. Volkanlar ayrıca ve genellikle, yerkabuğunun zayıf zonlarını tercih ederek magmanın yeryüzüne çıktığı yerlerde oluşur. Örneğin Afrika Rift Vadisi, Rio Grande Rifti gibi. Sıcak magmanın yeryüzüne çıktığı noktalara sıcak nokta ya da hot-spot adı verilir. Bunlar özellikle Pasifik Okyanusu’nda çok yaygındır. Birkaç örnek verirsek Hawai, Galapagos Adaları önemli sıcak noktalardır.
Volkan tipleri
Çatlak tipi volkanlar: Bu tip volkanlar birkaç metre ila kilometrelerce uzunlukta olan çatlak ya da yarıklardır. Buradan çıkan lav, genelde bazalt akıntıları şeklindedir. Bu tip volkanlarda kaldera olarak tanımlayabileceğimiz kısmı (volkanın ağzı, krateri) düzdür. Bunlar karada olabildiği gibi, okyanus tabanında da bulunabilir. Bu tip volkanlar genelde yarıklardan lav çıkışları olarak bilinir ve en tipik örnekleri Doğu Afrika Rift Vadileri’nde görülür.
Kalkan tipi volkanlar: Şekilleri nedeniyle bu ismi almışlardır. Düşük akıcılıktaki lavlardan oluşmuştur. Lavlar ana çıkış yerinden çok uzun mesafelere kadar akabilme özelliğine sahiptir. Katastrofik patlamalar bu tip volkanlarda gözlenmez. Düşük akmazlıktaki (viskozitedeki) magma, düşük silis oranına sahiptir. Kalkan tipli volkanlar kıtasal yerleşimlerde, okyanus yerleşmelerinden daha azdır. Hawai volkan zinciri, tipik kalkan tipli volkanlardan meydana gelmiştir ve ayrıca İzlanda volkanları da bu tip olmalarıyla dikkati çeker.
Lav kubbeleri şeklindeki volkanlar: Bu tip volkanlar genelde kaba, dairesel, tepe biçimli çıkıntılar şeklindedir. Son derece yavaş akan lav, yüksek silikat bileşimli bazalt ya da riyolittir. St. Helen Yanardağı bu tiptedir.
Cryptodom (gizli kubbe) şeklindeki volkanlar: Cryptodom ya da gizli kubbeler akıcı olamayan lav içerir ve bu nedenle bir balon gibi lav çıkıntısı oluşur. Örneğin 1980’deki St. Helen volkanik patlamasında, yüksek basınç altındaki lav çıkıntısı aniden patlayarak dağın kuzey kısmının bir anda yok olmasına neden olmuştur. Bu katastrofik patlamaya önemli bir örnek olarak bilimsel kayıtlara geçmiştir.
Volkanik ya da kül konileri: Bu tip volkanlarda püskürme, taneli piroklastik malzeme şeklindedir. Bu nedenle bunlara volkanik koni ya da kül konileri adı verilir. Piroklastik malzeme tüm bacanın etrafını sarmış biçimdedir. Bu malzemenin yüksekliği yaklaşık 30-400 m kadar olabilir. New Meksika ve Arizona’da bu tip kül konileri oldukça yaygındır.
Strato volkanlar: Bu volkan tipi karışık yapılıdır. Volkanın yapısındaki karmaşıklık ve konik yapı, lav akıntıları ile volkanın çıkarttığı diğer piroklastik malzemelerin ardışıklı olarak sıralanmasından oluşmuştur. En güzel örneği Vezüv’dür. Stromboli de önemli strata tip volkandır. Bunların patlamaları tarihte önemli katastrofik olaylara neden olmuş, binlerce insan hayatını kaybetmiştir. Örneğin Vezüv’ün 24 Ağustos 79’da patlaması sonrası püskürttüğü piroklastik malzeme (kızgın kül, çamur ve lav karışımı) dağın eteğindeki Pompei Şehri’ni haritadan silmiş ve binlerce kişi hayatını kaybetmiştir. Günümüzde bu katastrofik felaketi gösteren tüm ayrıntılar, bir açık hava müzesinde koruma altına alınmıştır.
Süper volkanlar: Bu volkanların, büyük kalderaları ile her zaman için kıtasal ölçekte tahribat potansiyeli vardır. Bunların jeoloji tarihi boyunca oluşturdukları patlamalar yoluyla atmosfere saldıkları yüksek orandaki kükürt ve kül, volkanik kışların oluşumuna neden olmuş, küresel ölçekte ısı düşmüş, büyük felaketler meydana gelmiştir. Dinozorların yok oluşunda süper volkanların rolü olduğu düşünülmektedir. Günümüzde süper volkan özelliğine sahip en önemli örneklerin başında Amerika’daki Yellowstone Kalderası gelir. Yeni Zelanda’da ki Taupo Gölü, Sumatra’daki Toba Gölü ile Tanzanya’da ki Ngorogora Krateri de süper volkandır.
Denizaltı volkanları: Yaygın olarak deniz tabanında bulunur ve oluşurlar. Bazıları sığ sularda aktif olabilir. Onların meydana gelişleri deniz yüzeyinden eğim aşağı yuvarlanan büyük lav bloklarının gaz patlamaları şeklindedir. Bunların ürünleri çok klasik olarak bazaltik kökenli yastık lavlarıdır. Hidrotermal damarlar bu volkanların yanında bulunur ve ilginç görünümlü canlıların yaşadığı denizaltı ekosistemlerinin gelişimini desteklerler.
Subglasiyal volkanlar: Tabla tipi volkanlar da denilir. Bu volkanlar buz şapkalarının altında gelişir. Düzgün lavlardan oluşmuşlardır. Genelde bileşimleri yastık lavları ve bazalta benzeyen palagonittir. Buz şapkası eridiğinde, tepedeki lav çöker. En tipik örneği İzlanda’da bulunan ve yakınlarda, 22 Mart 2010’da patlayan, Eyyafyallayöküll Buzulu altındaki volkandır. Ayrıca İngiliz Kolombiyası’ndaki Tuya Volkanı da bu tiptedir.
Çamur volkanları: Bu volkan jeolojik olarak likit ve gaz çıkartan çamur domları (kubbeleri) şeklindedir. Boyutları bazen 10 km çapında olabilmektedir.
Volkan ürünleri
Bunlar akan lavların oluşturduğu ve volkanın büyük bir basınçla atmosfere fırlattığı piroklastik denilen malzemelerdir.
Lav akıntıları: Bloklar ya da volkan bombaları, çok akışkan lav akıntıları, yastık lavları.
Piroklastik malzeme: Volkanik küller, bloklar, volkanik bombalar.
Volkanik bombalar biçimlerine göre isim alabilir. Örneğin fusiform, şerit, inek tezeği, küresel ve düzensiz biçimli volkanik bombalar. Lav kitlesi süratle kraterden fırladığında, atmosfere yükselirken ve hızını kaybedip aşağıya düşerken, çok değişik biçimlerde şekillenebilmektedir.
Volkan bombalarının güzel örneklerini, ülkemizde Van-Doğubeyazıt arasındaki Tendürek ve Süphan volkanlarının külleri arasında görebilirsiniz.
Kaynak: Mehmet Sakınç, 50 Soruda Yer’in Evrimi, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, Ocak 2011, 1.Baskı. s.65-69
