1881’de şimdi Pakistan sınırları içinde olan Peşaver yakınlarındaki Bakhshali Köyü’nde bir çiftçi tarafından bulunan Bakhshali elyazması, ağaç kabuğundan yapılmış 70 yapraklı bir matematik metni. Metin tercüme edilince bunun İpek Yolu’nda ticaretle uğraşan tüccarlar için hazırlanmış, cebire yakın pratik aritmetik hesaplamaların olduğu bir eğitim kılavuzu olduğu belirlendi. Sayfalarda bulunan yüzlerce nokta sıfırları belirtiyor. Metin sıfırı bir rakam gibi kullanmaz. Bunun yerine, noktaları, 1’i 10’dan ya da 100’den ayırmakta olduğu gibi bir değerin yokluğunu belirtmek için “yer tutucu” olarak kullanır.
Bakhshali metnine ilk kez karbon testi yapan araştırmacıların olduğu Oxford Üniversitesi’nde yayımlanan çalışmaya göre, yazı stili ve matematiksel içerik gibi faktörleri baz alarak, uzmanlar şimdiye kadar elyazmasının 8 ile 12. yüzyıllar arasında yapıldığını düşündüler. Fakat karbon testinin sonuçları, elyazmasının bazı sayfalarının 224 ile 383 yılları arasında yazıldığını gösteriyor.
Elyazmasının yeni tarihi, onun Hindistan’da sıfırın yer tutucu olarak kullanıldığı en eski örnek olduğuna inanılan Gwalior, Madhya Pradesh’te bir tapınakta bulunan 9. yüzyıl elyazmasından daha yaşlı olduğunu ortaya çıkardı.
Hindistanlı düşünürler yer tutucu kullanmada ilk değiller. Babiller ve Mayalar da bir değerin yokluğunu göstermek için semboller kullandılar. Fakat The Guardian’dan Hannah Devlin’e göre, Brahmagupta’nın metninde olduğu gibi, Hindistan, yer tutucuların bir rakam gibi sıfır yerine geliştirildiği yer. Aslında Bakhshali elyazmasındaki nokta sembolü, bizim bugün bildiğimiz “0” yerine dönüştü.
Sıfırın matematiksel bir kavram olarak gelişmesi, bölgenin boşluk ve yoklukla ilgilenen felsefe geleneğinin sonucu olabilir. Bu, kavramın aynı kültürel geçmişe sahip olmayan Avrupa’da anlaşılmasının neden bu kadar uzun sürdüğünü de açıklar. Matematik ve geometride gelişmiş olmalarına rağmen, antik Yunan’da sıfır için bir sembol kullanılmadı.
Sıfır sayısı, matematik alanını, hesaptan, kuantum fiziğindeki boşluk kavramına, dijital teknolojinin temelini oluşturan ikili sayısal sisteme kadar her şeyi doğuracak şekilde değiştirdi.
Oxford Üniversitesi’nde matematik profesörü olan Marcus du Sautoy bugün, sıfır kavramının dünya genelinde kullanıldığına ve dijital dünyanın kilit yapıtaşı olduğuna kesin gözüyle baktığımızı, fakat Bakhshali elyazmasındaki yer tutucu nokta sembolünden evrilen sıfırın bir rakam olarak kullanılmaya başlanmasının matematik tarihindeki en büyük buluşlardan biri olduğunu belirtiyor.
Bakhshali elyazması 1902’den beri Oxford Üniversitesi Bodleian Kütüphanesi’nde bulunuyor. Ekimin 4’ünden itibaren metin, Hindistan’daki bilimsel, teknolojik ve kültürel buluşlarla ilgili olan ana serginin bir parçası olarak Londra Bilim Müzesi’nde sergilenecek.
Kaynaklar
– http://www.smithsonianmag.com/smart-news/dating-ancient-indian-text-gives-new-timeline-history-zero-180964896/
– https://www.theguardian.com/science/2017/sep/14/much-ado-about-nothing-ancient-indian-text-contains-earliest-zero-symbol
