Her hareketimi kısıtlayan dikenler üstünde, homurdanmadan aralıksız beş dakika boyunca yürümek için anlamsızca çaba gösterdim ve ağaç altındaki çalılıkları farkında olmadan çiğnedim. Bu, Gine Cumhuriyeti’nin savanalarındaki ilk saha görevimdi. Amaç, daha önce çalışılmamış bir grup yabani şempanzeyi anlamak ve kayıt altına almaktı. Bu şempanzeler, korunmuş bir bölge rahatlığında eğlenecek kadar şanslı değiller. Varlıklarını çiftlik ve köyler arasındaki ormanlık arazilerde sürdürüyorlar.
Çalı arazisindeki açıklıkta durduk. Dikensiz bölgeler göründüğünde rahat bir nefes aldık. Ancak bizi durduran neydi? Yolumu, ünlü rehber Mamadou Alioh Bah ve köy şefine sormak için grubun önüne doğru ilerledim. Rehber, ilginç bir şey bulduğumuzu söyledi. Ağaç gövdeleri üzerinde zararsız işaretler vardı. Yolumuzun üzerinde, savananın karmaşık ve dağınık çevresinde çoğumuzun fark etmediği bir şey, rehberimizi durdurmuştu. Grubumuz altı kişiden oluşuyordu. Grup üyelerimizin bazıları, bu işaretlerin yabani domuzların ağaç gövdelerini tırmalaması sonucunda oluştuğunu ileri sürdü. Diğerleri ise, çevredeki gençlerin yaptığını düşünüyordu.
Ancak, Alioh’un sezgileri kuvvetliydi. Bu adam, ormanlık bölgede yerde bir şempanze kılı bulduğunda, çıplak gözlerle sezgisel olarak normal birinin pahalı bir dürbünle görebildiğinden daha iyi bir şekilde, kilometrelerce ötedeki şempanzelerin yerlerini saptayabilirdi. İşaretlerin olduğu yere bir kamera sistemi kurduk. Bu izi yapanlar bir şekilde tekrar gelip aynı şeyi yapacaklardı. İşte ancak o zaman filmin tamamını çekebilecektik.
Dünyada bir ilk
Kamera önünde bir hareket olduğunda, otomatik olarak kayda başlamaktadır. Herhangi bir bozukluk olmadan vahşi yaşamın kaydı için ideal bir cihazımız var. Aynı noktaya geri dönüp iki hafta boyunca notlar tuttuk (pillerin dayandığı süre boyunca) ve hareket edip ıssız bir yere geldik.
Ne zaman kameranın olduğu yere geri dönsek, gizemli havanın heyecanına kapılmaktaydık. Çoğu görüntü, kuvvetli bir rüzgârla sallanan dallardan veya çiftçilerin meraklı sığırlarının kamera lenslerini şevkle yalamalarından kaynaklanmaktaydı. Yine de, şaşırtıcı bir şey yakalanacakmış gibi kontrol edilemez bir tahminden kendimizi alıkoyamıyorduk.
Kamerada gördüğümüz şey bize keyif verdi. Büyük bir erkek şempanze gizemli ağacımıza yanaşıyordu ve bir an için bekliyordu. Sonra hızlıca etrafı kolaçan ediyor, büyük bir taşı kapıyor ve bütün gücüyle ağaç gövdesine fırlatıyordu.
Daha önce buna benzer bir olaya rastlanmamıştı ve bu yüzden bu durum tüylerimizi ürpertti. Yabani şempanzelerin araç kullandığını ilk olarak, 1960’larda Jane Goodall keşfetti. İnce dal, yaprak ve çubuğun yanı sıra, bazı şempanze grupları besin sağlamak için mızrak kullanmaktadır. Taşlardan, ceviz kırmak ve büyük meyveleri kesip açmak için yararlanmaktadırlar. Ara sıra, bir topluluktaki pozisyonlarını tesis etmek için kayaları atarak güç gösterileri yapmaktadırlar.
Ancak, henüz yayımlanmış çalışma sırasında keşfettiğimiz şey, tesadüf ya da bir kereye mahsus değildi. Bu tekrarlı bir olaydı ve durumlarını korumak ya da besin sağlamak için kesin bir bağlantı yoktu. Bu bir ritüel (dinsel ayin) olabilirdi. Bölgeyi araştırdık. Birçok bölgede benzer işaretli ağaçlara ve ağaç oyuklarına biriktirilmiş kaya yığınlarına rastladık. Arkeologlar, geçmişi anımsatan kaya yığınları sayesinde insan tarihinin sır perdesini araladılar.
Görüntüler, yağmaya başladı. Bizim projedeki diğer gruplar, sırrı açığa çıkaran işaretli ağaçları araştırdılar. Guinea Bissau, Liberya and Côte d’Ivoire’daki küçük gruplarda da aynı gizemli davranışın sergilendiğini keşfettik. Ancak, bu bölgenin doğusu olan Gine’nin batı kıyılarından Tanzanya’ya kadar olan bütün bölgelerdeki şempanzelerde, böyle bir davranış olmadığı görüldü.
Kutsal ağaçlar
Diğer birçok araştırmacı ile birlikte, aylarca sahada bulundum ve bu şempanzelerin ne iş çevirdiklerini anlamaya çalıştım. Şu ana kadar, iki temel kurama sahibiz. Bunlardan ilki, etkileyici bir doğa görüntüsü katan bu davranışın, şempanzelerin bir kaya ile içi boş bir ağacı vurduklarında çıkardıkları gürültünün erkeklik teşhirinin bir parçası olabilmesidir. Bu durum, özellikle şempanzelerin normalde güçlü el ve ayaklarını kullanarak ses çıkarabildikleri geniş köklü olmayan birçok ağacın bulunduğu bölgede olası olabilirdi. Bazı ağaçlar etkileyici bir gürültü üretirse, buna bir gösteride ses çıkaran ayaklar eşlik edebilir. Özellikle iyi akustiğe sahip ağaçlar, daha sonraki ziyaretler için popüler noktalar olabilirdi.
Diğer taraftan, bizim kendi geçmişimizi anımsatan bundan daha sembolik bir şey de olabilirdi. Yolların ve toprakların kaya yığınları ile işaretlenmesi, insanlık tarihinde önemli bir adımdır. Şempanzelerin bulundukları bölgelerin kaya fırlatılan bölgelerle olan ilişkisini anlamak, buradaki olayın içeriğini bize verebilmesi açısından önemlidir. Hatta, bundan daha şaşırtıcı olan şey şempanzelerin, belki de işaretli kutsal ağaçları bir çeşit tapınak olarak kullanmasıyla ilgili ilk kanıt olmasıydı. Batı Afrika’nın Yerlileri “kutsal” ağaç bölgesinden topladıkları taş koleksiyonuna sahiplerdir. Bu insan yapımı taş koleksiyonu yaygın olarak dünyanın her tarafında gözlemlenir ve bizim burada keşfettiğimiz şeye ürkütücü şekilde benzerdir.
Nesli tükenen bir dünya
Yaşamını sürdüren en yakın akrabalarımızın gizemini çözebilmek için onlara doğal ortamlarında bir ortam yaratmalıyız. Sadece Ivory Kıyısı’ndaki şempanze popülasyonlarında son 17 yılda yüzde 90’dan daha fazla azalma meydana gelmiştir.
Artan insan sayılarının yıkıcılığı, habitat tahribatı, kaçak avcılık ve şiddetli enfeksiyon hastalıklar şempanzelere zarar vermektedir. Önde gelen biliminsanları bizi, hiçbir şey yapılmadığı takdirde şempanze ve diğer büyük kuyruksuz maymunların doğal ortamlarında sadece 30 yıl daha kalabilecekleri konusunda uyarıyorlar. Bizim anlaşılmaz şempanze davranışını ilk kez keşfettiğimiz yer Gine’dir ve bu bölgedeki ormanların yok olması, orada yetişen ve yaşamını sürdüren şempanzelerin burada yaşamasını imkânsız hale getirmektedir. Doğada bulunan şempanzelerin, hızla yok olmaya doğru ilerlemelerine izin verdiğimiz takdirde, biyoçeşitlilik ve kendi mirasımızın acı kaybına neden olmuş olacağız.
Şempanzeleri, bir biliminsanı olarak, www.chimpandsee.org web adresinden izleyerek ve Yabani Şempanze Vakfı’na bağışta bulunarak destekleyebilirsiniz. Gelecekte, bizim bulduğumuz şeyin, en yakın akrabalarımıza karşı anlayışımızı değiştirmeyeceğini kim bilebilir ki.
Laura Kehoe, bu makaleden faydalanan şirket ya da kuruluştan mali kaynak almamakta ya da rehber olarak kendi payı için çalışmamaktadır. Yukarıda, akademik görevin ötesinde amaca uygun tüm ticari bağlantılar ortaya çıkarılmıştır.
Çeviren: Yusuf Sürmeli
İTÜ Moleküler Biyoloji ve Genetik Böl., Doktora
Kaynak: Laura Kehoe, “Mysterious Chimpanzee Behavior May Be Evidence of ‘Sacred’ Ritualshttp”, http://www.scientificamerican.com/article/mysterious-chimpanzee-behavior-may-be-evidence-of-sacred-rituals/
