Nicelleştirilmiş benlik hareketi, öztakip (selftracking) yoluyla kişinin kendini tanıyabileceğini savunuyor. Bu nedenle, insan yaşamının kalp atış hızı, solunum, uyku süresi, gün içerisindeki hapşırık ve aksırık sayıları gibi parçaları kayıt altına alınıyor. Günümüzde insanlar çeşitli cihazlarla gündelik hayatları hakkında veri topladıktan sonra, verideki örüntü ve ilişkiler üzerine yoğunlaşıyorlar. Bazıları da verilerinisosyal medyaya yüklüyor ve diğerleri ile karşılaştırıyor.
Öztakip araçları çok çeşitli ve insanlar farklı motivasyonlarla bu araçlara yöneliyorlar. Neff ve Nafus (2016) öztakibin ardındaki motivasyonları üçe ayırıyor: Sağlığı iyileştirmek, hayatın diğer yönlerini geliştirmek ve yeni yaşam deneyimleri bulmak. Kuşkusuz bu motivasyonlar içinde en yaygın olan ve öztakibe meşruluk kazandıran sağlık uygulamaları. Kan şekeri takibinde olduğu gibi sağlıkla ilgili bir durumu kontrol altında tutabilmek için öztakibe başvurulabiliyor. Ya da kilo verme gibi bir hedef belirlendikten sonra bunun ölçümüne odaklanılıyor. Öztakip bazen kişide hangi rahatsızlığı neyin tetiklediği hakkında kolayca tespit edilemeyecek ilişkileri ortaya çıkarabiliyor. En uygun ilaç dozu, öztakip cihazlarından sağlanan geribildirimlerle ayarlanabiliyor. Egzersiz, kilo, kas kütlesi ve vücut yağını takip ederek aralarındaki ilişki belirlenebiliyor ve egzersiz programları bu ilişki doğrultusunda yeniden yapılandırılabiliyor. Uyku ve egzersiz kayıt altına alınarak bir denge sağlanabiliyor.
İnsanlar bazen kendilerinin Taylor’u oluyorlar ve iş performanslarını artırmak için öztakibi tercih edebiliyorlar. Bunun dışında gündelik yaşamda değişen ruh hallerini takip etmeye yardımcı olan uygulamalar da var (bkz. https://www.everydayhealth.com/columns/therese-borchard-sanity-break/the-6-best-moodapps/). Örneğin bu uygulamalardan MoodKit iki klinik psikolog tarafından geliştirilmiş ve uygulamanın bilişsel davranışçı tedavinin ilke ve tekniklerine dayandığı iddia ediliyor. Moodkit, sadece ruh halinizi değil, genel olarak esenliğinizi de geliştirmeyi hedefliyor. CNet bu uygulamayı yanınızda kendi psikoloğunuzu taşımaya benzetiyor (https://www.cnet.com/news/moodkit-can-an-app-improve-yourmood/).
Neff ve Nafus’un (2016) yazdığı gibi bazen öztakibin nedeni sadece yeni şeyler denemek olabiliyor. Öztakip cihazları sadece merak ve eğlence için kullanılabiliyor. Yürüdükleri her sokağı takip ederek şehri keşfetmeyi deneyenler çıkabiliyor. Herhangi bir sağlık sorunu olmadan kalp atış hızını takip eden ve veriden ilginç şeyler çıkarmaya çalışanlar da var.
Öztakip ve onun farklı biçimleri olan hayat kaydı tutma (life logging), özdeneyleme (self-experimentation) gibi uygulamaların tamamen yeni olduğu söylenemez. 18. yüzyılda yaşamış bir siyasetçi olan Benjamin Franklin, çizelge ve notlarla zamanını nasıl geçirdiğinin kaydını tutuyordu. İletişim bilimci Lee Humphreys 18. Ve 19. yüzyılda bu tip kişisel kayıtlar tutmanın ve insanlarla paylaşmanın yaygın olduğunu yazıyor ve bunu günümüzdeki twitter paylaşımlarına benzetiyor. 20. yüzyıl mucitlerinden Buckminster Fuller de 1920’de koca bir deftere her 15 dakikada bir hayatını kaydetmeye başlamış ve 1983’te öldüğünde arkasında faturaların, gazetelerden kesilen kupürlerin, yazışmaların, notların ve karalamaların olduğu 80 metrelik bir defter bırakmış.
İbuprofen, sıtma aşısı ve sinirbiliminin gelişiminde olduğu gibi özdeneylemenin tarihte önemli bir yeri var. Hatta bu uğurda bazı bilimciler yaşamlarını tehlikeye atmış (https://evrimagaci.org/bilim-adinah a y a t i n i – r i s k e – e d e n – 1 0 – b i l i m – insani-1630).
Öztakip daha önce de varsa günümüzdeki uygulamaları öncekilerden farklı kılan ne? Neff ve Nafus (2016) bu farklılığı teknolojideki değişim ve biyomedikalleşme ile açıklıyor. Son yıllarda bilimciler ve mühendisler çok çeşitli olguların elektronik olarak algılanabilirliği üzerine çalışıyorlar ve bu alanda önemli ilerlemeler kaydedildi. Akıllı telefonların yaygınlaşması, algılayıcı ve algılayıcı sistemlerini oluşturan diğer bileşenlerdeki minyatürleşme, bağlantı ve depolama altyapısındaki gelişmeler, algılayıcıların yaygınlaşmasını sağladı. 1980’lerde filizlenen, bilgisayarın sadece ofislerde değil, insan bedeni de dahil olmak üzere her zaman ve her yerde olabileceği (ubiquitous computing) düşüncesi, son yıllarda giyilebilir teknolojilerle hayata geçiriliyor. Giyilebilir teknolojilerin tasarımını etkileyen bir başka önemli karar ise bilgisayarların insanları belirli davranışları gerçekleştirmeye yönlendirmek amacıyla kullanılması (persuasive computing). Oyunlaştırma stratejisiyle giyilebilir teknolojilerin yönlendiriciliği artırılmaya çalışılıyor. Örneğin, GymPact adlı uygulamaya abone olan kullanıcılardan belirlenen günlerde spor salonuna gitmeleri isteniyor. Gitmeyenler, GPS verileri sayesinde tespit ediliyor ve ceza olarak kredi kartlarından para çekiliyor. Daha sonra bu para, başarılı, spor salonuna gitmeyi aksatmayanlar arasında paylaştırılıyor (https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2012/06/ the-perfected-self/308970/). Oyunlaştırmanın yanında sosyal ağlar da öztakibi geçmişteki örneklerinden farklılaştıran ve yaygınlaştıran bir başka teknolojik gelişme. Birçok uygulama ve cihaz, kullanıcıların etkinliklerini yakın çevreleriyle paylaşmasını, onları yarışmaya ya da desteğe çağırmasını sağlıyor.
Neff ve Nafus’un (2016) işaret ettiği ikinci farklılık olan biyomedikalleşme ise, şeylerin biyolojik ve tıbbi terimlerle açıklandığı kültürel bir değişimi ifade ediyor. Ruh halleri ve duygulardan hayattaki başarıya kadar insan yaşamı biyolojik terimlerle açıklanıyor. Biyomedikalleşme şeylerin neden öyle değil de böyle olduğuna dair zihinsel bir model sunuyor. Biyomedikalleşen bir dünyada, insanların davranışlarını bir grup nöronun etkisiyle açıklamak, kültürün ya da toplumun etkisiyle açıklamaktan daha makul görünüyor. Bu yeni dünyada sağlık, bedensel bir durumu anlatmanın ötesinde makul olanı ve olmayanı ifade ediyor. Örneğin, bir kişinin davranışını sağlıklı bulmamak o kişinin biyomedikalleşmiş bir dünyanın toplumsal kurallarını çiğnediğini anlatıyor. Neff ve Nafus’un (2016) vurguladığı gibi öztakip araçlarının ufak bir kısmı doğrudan tıbbi amaçlar için kullanılsa da bu araçların çoğu biyomedikal anlayış ve çerçevelere dayanıyorlar.
Bu bağlamda, sağlıklı yaşamın bir takıntı haline gelmesinin öztakip için elverişli bir kültürel ortam hazırladığını da atlamamak gerekiyor. Cederström ve Spicer (2017), Sağlık Hastalığı adlı kitaplarında sağlıklı yaşam ideolojisinin nasıl hayatın her alanına sızdığının örneklerini veriyorlar. Cederström ve Spicer’in (2017) vurguladığı gibi, sağlıklı yaşam ideolojisi insanlara cazip ve çekici gelen, karşı çıkılması imkânsız fikir ve inançlar bütünü sunuyor. Sağlıklı bir bedenin daha üretken ve dolayısıyla iş hayatı için daha yararlı olacağı söyleniyor. Cederström ve Spicer’ın (2017) dikkati çektiği gibi artık siyasetçiler, aktivistler ve entelektüeller çağımızın önemli kişileri olarak görülmüyor. Onların yerini televizyonlarda, gazetelerde ve web sitelerinde durmadan sağlıklı yaşam ve mutluluk vaazları veren ünlü diyetisyenler, şefler ve sağlık guruları aldı.
Sağlıklı olmak isteyen insanların organik besinler yemesi isteniyor. Ama buna düşük gelirli ailelerin nasıl ulaşılabileceği ya da insanların son yıllarda neden organik olmayan besinleri tüketmek zorunda kaldığı konularına pek girilmiyor. Cederström ve Spicer’in (2017) yazdığı gibi günümüzde “dünya üzerine ciddi bir şekilde düşünmektense, kendi kabuğuna çekilmek ve bedenin sinyallerini evrensel hakikatin yerini tutabilecek bir ikame olarak görmek, giderek daha cazip bir seçenek haline geldi.”
Buna karşın, öztakibin neoliberalizmin içinde ve onun kültürünü destekler biçimde gelişiminin öztakip uygulamalarına tümüyle karşı çıkmayı gerektirdiğini düşünmüyorum. Öztakip, hem hasta hem de doktor için daha iyi bir tıbbi bilgi sağlayabiliyor. Bazı hastalıkları önceden teşhis etmek ve erken tedavi mümkün olabiliyor. MIT Technology Review’deki yazısında Rachel Metz, depresyonda olduğunuzu siz bunun farkında olmadan teşhis edebilme iddiasında olan bir telefon uygulamasını anlatıyor (https://www.technologyreview.com/s/612266/the-smartphone-app-that-can-tellyoure-depressed-before-youknowit-yourself/). Telefonda yazı yazma veya ekranı kaydırma biçiminiz bir psikolojik test kadar ruhsal durumunuzu açığa çıkarabiliyor. Palo Alto’da, içlerinden biri ABD Ulusal Ruh Sağlığı Enstitüsü’nün eski yöneticilerinden olan üç doktor tarafından kurulan Mindstrong Health, yalnız depresyon değil şizofreni, bipolar bozukluğu, travma sonrası stres bozukluğu ve madde bağımlılığı gibi sorunların da akıllı telefonlara kurulacak Mindstrong uygulaması ile teşhis edilebileceğini iddia ediyor.
Metz, daha önce de sayısız şirketin uygulama tabanlı terapiden psikolojik destek sunan oyunlara kadar sayısız iddiayla ortaya çıktığını hatırlatıyor. Telefon etkinliklerindeki ve konuşmadaki ipuçlarıyla depresyonu algılayabileceğini iddia eden uygulamalar da geliştirilmiş. Ama Metz’e göre durum bu sefer farklı. Çünkü Mindstrong, önceki denemelerden farklı olarak insanların telefonla ne yaptığıyla değil telefonu nasıl kullandıkları ile ilgileniyor.
Sadece ABD’de akıl hastalığı olan kişilerin sayısının 45 milyon civarında olduğu düşünülürse Mindstrong’un önemi daha iyi anlaşılacaktır. Veri toplamak bir zamanlar sadece uzmanların işiyken şimdi herhangi bir uzmanlığı olmayan sıradan insanlar da veri toplayıp yorumluyor, hatta yeni şeyler keşfedebiliyor. Ev ile klinik, sağlık uygulamaları ile özbakım arasındaki ayrım silikleşiyor. Bir ivmeölçer verisi adımları tespit edebilmek için kullanılırken, bu verinin farklı bir algoritmayla olası bir Parkinson hastalığını ortaya çıkarmak için de kullanılabileceğini öne sürenler çıkabiliyor.
Fakat öztakibin bu yararları yaşamımızın neredeyse her anının kaydedilmesinin doğurduğu sorunların görmezden gelinebileceği anlamına da gelmiyor. Verinin varlığı mahremiyet ihlali ihtimalini güçlendiriyor.
Şirketler, kullanıcıların verilerini özenle koruduklarını söyleseler de kurumlar arası veri alışverişi, bilgisayar korsanlarının saldırıları ve bu verilerin amaç dışı kullanımı büyük bir tehlike. Neoliberal bireyi yaratan koşullar öztakip araçlarının kullanımının yaygınlaşmasını sağladığı gibi bu araçlar gündelik hayatın metalaşması, sağlığın fetişleştirilmesi, bireyin kolektif çözümlerden uzaklaşarak kendine yoğunlaşması gibi neoliberal bireyi yaratan koşulları güçlendiriyor (Cederström ve Spicer, 2017).
Not: Bu yazı Bilim ve Gelecek dergisinin 179. Sayısında İzlem Gözükeleş tarafından kaleme alınan “Benim bedenim benim verim” başlıklı makaleden alınmıştır.
Makalenin tamamına aşağıdaki linkten ulaşabilirsiniz.
