Salgın hastalıklar tarih boyunca insanlığın en büyük korkularından biri olmuştur. Yalnızca kadim bir korku olmakla da kalmayıp geleceğe ilişkin felaket senaryolarında önde gelen distopya senaryolarından birini salgın hastalıklar oluşturur.
Her ne kadar geçmişteki büyük salgınların nedeni olan hastalıkların birçoğu bilimsel gelişmeler ve yaygın aşılama sayesinde günümüzde alt edilebilmişse de birçok modern salgın hastalık insanlığın korkulu rüyası olmaya devam ediyor.
Tarihte yaşanmış ve günümüzde yaşanmaya devam eden büyük salgın hastalıkları sizin için derledik.
1- Atina Veba Salgını (M.Ö. 430-427) – Tahmini 1.000 ölüm
Atina Veba Salgını, Antik Yunanistan’da Peloponez Savaşı (MÖ 430) sırasında, Atinalıların savaşı kazanacağı düşünülürken Atina Kent Devleti’ni kasıp kavuran büyük bir salgındı.(3)
2- Jüstinyen Veba Salgını (541-542) – On milyonlarca ölüm
Jüstinyen Vebasını tasvir eden bir tablo.Jüstinyen Veba Salgını, tarihte bilinen en büyük can kaybına yol açmış olan salgındır. Doğu Roma İmparatorluğu’nun ve başkent Konstantinopolis’in nüfusunu neredeyse yok eden salgın Sasani İmparatorluğu’na ve Akdeniz genelindeki bütün liman kentlerine yayılmıştır.(10)
3- Kara Veba (1346-1350) – Tahmini 50.000.000 ölüm
Kara Veba, Kara Ölüm, Büyük Veba, Büyük Salgın ya da yalnızca Veba adıyla da anılan, insanlık tarihindeki en büyük salgınlardan biridir. Avrasya’dan Batı Avrupa’ya kadar geniş bir coğrafyaya yayılmış ve on milyonlarca insanın ölümüne neden olmuştur. Kara Veba’ya Yersinia pestis adlı bakterinin neden olduğu sanılıyor. Kısa süre içerisinde geniş bir coğrafyada etkili olan salgın, aynı zamanda Avrupa’da birçok dinsel, toplumda ve ekonomik başkaldırıya da neden olmuştur.
4- Amerika yerlilerinin salgın hastalıkları (1492-1900)
Amerika’nın keşfi sırasında nüfusun 2.000.000 ila 10.000.000 arasında olduğu tahmin ediliyor. 1492’den başlayıp 1900’lere gelinene dek çiçek, kızamık, tifüs gibi hastalıklar yüzünden Amerika yerlilerinin nüfusu 500.000’e düşmüştür.
5- Büyük Londra Vebası (1665-1666) – Tahmini 100.000 ölüm
Londra’da meydana gelen büyük veba salgını, 1340’larda Avrupa’da meydana gelen büyük salgından yüzyıllar sonra meydana gelen ikinci salgındır.
6- Birinci Kolera Pandemisi (1817-1823) – Tahmini 110.000 ölüm
Aynı zamanda ilk Asya kökenli kolera salgını olarak da bilinen Birinci Kolera Pandemisi, Kalküta yakınlarında ortaya çıktı ve Güneydoğu Asya’dan Ortadoğu’ya, Doğu Afrika’dan Akdeniz kıyılarına kadar yayıldı.(7)
7- İkinci Kolera Pandemisi (1829-1849) – Tahmini 200.000 ölüm
Asya kökenli bir kolera salgını olan İkinci Kolera Pandemisi, Hindistan’dan Batı Asya’ya, Avrupa’dan Amerika kıtasına; hatta Çin ve Japonya’ya kadar sıçramış çok büyük bir salgındı.(9)
8- Tifüs Epidemisi (1847) – Tahmini 20.000 ölüm
Tifüs, Rickettsia bakterilerinin etken olduğu bulaşıcı hastalıktır. 1847 yılında Kuzey Amerika’da meydana gelen büyük salgın, İrlanda’da yaşanan büyük kıtlığın ardından İrlanda’dan Amerika’ya gerçekleşen göç ile birlikte ortaya çıkmıştır. Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri’nde on binlerce ölüme neden olmuştur.
9- Dördüncü Kolera Pandemisi (1860-1879) – Tahmini 705.000 ölüm
Dördüncü Kolera Pandemisi, Bengal bölgesinde Ganj deltasında ortaya çıkmış ve Müslüman hacılarla birlikte Mekke’ye kadar yayılmıştır. Salgın ilk yılında 90.000’e yakın ölüme yol aşmış, haccın ardından ülkelerine dönen hacılarla birlikte Ortadoğu’ya, Rusya’ya, Avrupa’ya, Afrika’ya ve Kuzey Amerika’ya yayılmış ve yüz binlerce can almıştır.
10- Beşinci Kolera Pandemisi (1881-1896) – Tahmini 990.000 ölüm
Beşinci Kolera Pandemisi, 19. yüzyılda ortaya çıkmış olan Hindistan kaynaklı beşinci uluslar arası salgındır. Asya ve Afrika’da etkili olduktan sonra Fransa’nın bazı bölgeleriyle Almanya, Rusya ve Güney Amerika’ya yayılmıştır. Salgında yalnızca Hamburg’da 8.600 ölüm yaşanmıştır.
11- Rus Gribi (1889-1890) – Tahmini 1.000.000 ölüm
Bazı araştırmacılar, Rus Gribi olarak bilinen 1889-1890 grip salgınına enflüanza A (grip) virüsünün bir alt tipi olan H2N2’nin neden olduğunu düşünüyor. Yakın zamanda gerçekleştirilen araştırmalar ise H3N8’in salgına neden olmuş olabileceğini gösterdi. Nedeni hangi virüs olursa olsun, Rus Gribi, tarihte bilinen en eski grip salgını olarak tarihe geçmiştir.
12- Modern Veba (1894-1903) – Tahmini 10.000.000 ölüm
Üçüncü veba salgını ilk olarak Çin’in Yunnan bölgesinde 1850’lerde ortaya çıktı. Ancak 1894’te Hong Kong’a sıçramasının ardından tüm dünyaya yayıldı. Salgın, halk sağlığı uygulamaları ve bakterilere karşı savaşım için bir test ortamı yaratmıştı. Aynı zamanda sömürge kentlerinin sağlıklı çevre planlamasının da sorgulanmasına neden olmuştu.(11)
13- Altıncı Kolera Pandemisi (1899-1923) – Tahmini 1.500.000 ölüm
Altıncı Kolera Pandemisi, Hindistan’da ortaya çıkıp bu ülkede 800.000 insanın ölümüne neden olduktan sonra Ortadoğu, Kuzey Afirka, Doğu Avrupa ve Rusya’ya yayılmıştır.
14- İspanyol Gribi (1918-1920) – Tahmini 20.000.000 ölüm
1918 Gribi alışılmadık şekilde hızla yayılan ve ölümcül bir salgındı. H1N1 virüsünün neden olduğu salgın dünya genelinde tahminen 500.000.000 insana bulaşmış ve milyonlarcasının ölümüne neden olmuştur. Tarihteki en ölümcül salgınlardan biri olan İspanyol Gribi, Kuzey Kutup Bölgesi’nden Pasifik adalarına kadar dünyanın her yerine yayılmayı başarmıştır.
15- Asya Gribi (1957-1958) – Tahmini 2.000.000 ölüm
Asya Gribi 1956 yılının sonlarında Çin’in Guizhou bölgesinde ortaya çıkmış, daha sonra Singapur’a, Hong Kong’a ve Amerika Birleşik Devletleri’ne yayılmıştır. Bazı araştırmacılar gribin vahşi ördeklerden insanlara bir mutasyonla geçtiğini belirtiyor.
16- HIV/AIDS (1960’tan günümüze) – Tahmini 40.000.000 ölüm
AIDS klinik olarak ilk kez 1981 yılında ABD’de gözlemlendi. İlk AIDS vakaları uyuşturucu bağımlılarıydı. Ancak AIDS’e neden olan HIV virüsünün 20. yüzyılın başlarında Batı ve Merkez Afrika’da bazı primatlarda ortaya çıkmaya başladığı sanılıyor. Dünya genelinde yayılan HIV/AIDS, milyonlarca insanın ölümüne neden olmuş ve olmaya devam ediyor.
17- Yedinci Kolera Pandemisi (1961’den günümüze) – Tahmini 570.000 ölüm
Uluslararası kolera salgınlarının yedincisi (ve sonuncusu) 1961’de Endonezya’da ortaya çıkmıştır ve salgının etkileri günümüzde hâlâ devam etmektedir.
18- Hong Kong Gribi (1968-1969) – Tahmini 1.000.000 ölüm
İlk olarak Hong Kong’da görüldüğü için Hong Kong Gribi olarak da bilinen 1968 grip salgını, H2N2 virüsünün değişime uğramasıyla ortaya çıkan H3N2 virüsünün neden olduğu salgında 1.000.000’a yakın insan yaşamını yitirmiştir.
19- SARS Salgını (2002-2003) – 774 ölüm
SARS (Ağır Akut Solunum Yolu Yetersizliği Sendromu), viral bir solunum yolu hastalığıdır. Hastalığa SARS coronavirus neden olmaktadır. 2002 yılında meydana gelen salgın kısa süre içerisinde 8.000’in üzerinde insana bulaşmış, kayıtlara geçtiği kadarıyla 37 ülkede 774 ölümle sonuçlanmıştır.
20- Domuz Gribi (2009) – Tahmini 284.000 ölüm
2009 domuz gribi salgını, grip virüsünün yeni bir şekli ile Nisan 2009 yılında yayılmaya başlayan bir salgındır. Virüsün bu yeni türüne genelde domuz gribi denilmesine karşılık; Meksika gribi, domuz merkezli grip, Kuzey Amerika Gribi ve H1N1 gribi de denilmektedir.(12)
21- Batı Afrika Menenjit Salgını (2009-2010) – 1.210 ölüm
Batı Afrika Menenjit Salgını, bakteriyel menenjitin neden olduğu uluslararası bir salgındır. Burkina Faso, Mali, Nijer ve Nijerya’da etkili olmuştur. Salgın en çok Nijerya’yı etkilemiştir. Salgında görülen vakaların yarısından fazlası Nijerya’da görülmüştür.
22- Haiti Kolera Epidemisi (2011-2017) – Tahmini 6.700 ölüm
2010 yılında Haiti’de gerçekleşen 7 büyüklüğündeki depremin ardından meydana gelen kolera salgını, son 100 yıldır ülkenin gördüğü tek salgındı. Depremin ardından kentlerin altyapısının çökmesi, salgının ortaya çıkmasına neden oldu ve kısa sürede önüne geçilmesini önledi. Yoksulluk ve altyapı yetersizliği, basit bir sorunun 7 yıl süren bir salgına dönüşmesine ve binlerce ölümün yaşanmasına neden oldu.
23- Kongo Kızamık Epidemisi (2011’den günümüze) – Tahmini 4.600 ölüm
Dünyanın en yoksul ülkelerinden biri olan Kongo’da, yaygın aşılamayla önüne geçilebilecek bir hastalık olan kızamık, 21. yüzyılda binlerce kişinin ölümüne neden oldu.
24- Batı Afrika Ebola Epidemisi (2014’ten günümüze) – Tahmini 4.900 ölüm
2013 yılının sonunda Gine’nin güneyinde başlayan salgın, kısa sürede Liberya ve Sierra Leone’ye ardından Nijerya’ya yayıldı ve kısa sürede binlerce ölüme neden oldu. Bir filovürüsün neden olduğu hastalık ilk kez 1970’lerde ortaya çıkmış. Vücut sıvıları aracılığıyla yayılıyor; ancak zaman zaman hava yoluyla da yayılabilecekleri düşünülüyor. (13)
Kaynaklar:
1) “Tarihin En Büyük Salgınları”, National Geographic Türkiye web sitesi, 12.11.2014.
2) “Tarihin En Büyük Veba Salgınları”, haberler.com web sitesi, 06.11.2013.
3) “Plague of Athens”, wikipedia.org maddesi, s.g.t: 30.06.2018.
4) “‘Kara Ölüm’-Veba maskeleri ve Kargalar”, Cüneyt Gök blogu, 19.12.2015.
5) Black Death.
6) The History of Sanitary Sewers.
7) “1817–1824 cholera pandemic”, wikipedia maddesi, s.g.t: 04.08.2018.
8) “John Snow and cholera”, Sick City Project blog, s.g.t: 03.11.2013.
9) “1826–1837 cholera pandemic”, wikipedia maddesi, s.g.t: 11.08.2018.
10) “Plague of Justinian”, wikipedia maddesi, s.g.t: 06.07.2018.
11) Evans, Nicholas H.A., Poleykett, Branwyn ve Engelmann, Lukas, “Fragments of Plague”, Limn web sitesi.
12) “2009 domuz gribi salgını”, wikipedia maddesi, s.g.t: 08.04.2017.
13) Erözkan, Uğur, “Ebola salgını neden önlenemedi, nasıl önlenebilir?”, Bilim ve Gelecek, Sayı: 127, Eylül 2014.
