Besim Ömer Akalın Askeri Tıbbiye’den 1885 yılında mezun olurken alkolizm üzerine bir tez: “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’den doktorluk şehadetnamesini alacağım son imtihanımda Tesemmüm-i Kü’uli (Alcoolisme) hakkında takdim [eylediğim] risale-i imtihaniye” hazırlamıştır. Dr. Besim Ömer bu çalışmasını genişleterek Müskirat (Alkollü İçkiler) adıyla yayımlayacaktır.(1) Tezin başlığındaki alkolizm terimine karşılık olarak kullanılan “tesemmüm-i kü’uli” : alkol zehirlenmesi / entoksikasyondur; daha yaygın kullanılan “daü’l-kü’ul” terimidir (Lügat-ı Tıb, 1900). Besim Ömer alkol bağımlılığı anlamında “bekrilik” deyimini de kullanır. Beşir Fuad’ın Güneş dergisinde (sayı 12, 1885, s. 569-572) çıkan yazısının konusu “Bekrilik”dir. Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin ortalama bilimsel düzeyinin bir göstergesi sayabileceğimiz Müskirat, Sağlık Bilimleri Üniversitesi yayınları arasında transkripsiyonuyla birlikte yeniden basılmıştır.(2)
Müskirat kitapçığı 1889’da yayımlandığında Doktor Yüzbaşı Besim Ömer Paris’tedir. Önsözü (İfade-i mahsusa) dönüşünü düşündüğü izlenimini verir: “Bu risalenin büyük asrın büyük padişahı olan hazret-i Abdülhamid Han-ı gazi (edam-Allahu eyyam-ı ömrehu ve devletehu) efendimizin zaman-ı saltanatlarında neşrine… muvaffak olduğumdan dolayı bahtiyarım” (s. 4). Besim Ömer Bey, İstibdat döneminde ferik rütbesine yükseltildiği halde İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne katılacak; İkinci Meşrutiyette ise, paşalığı geri alındıktan sonra, 1911’de “ihyaen tesis” olunurken – günümüzdeki gibi – siyasallaşan Hilal-i Ahmer/Kızılay’ın başına getirilecektir.
Fransız-İslam Sentezi
Besim Ömer alkolizm konusundaki mezuniyet tezinde yalnız Fransız literatüründen yararlanmıştır. Kitap ve makalelerden yaptığı kısa alıntıları sıralayarak kü’ul (alkol, ispirto) suistimalinin zararlarını anlatmaya çalışmıştır. Yazar, ayrıca şaraptan başlayarak değişik alkollü içkileri tanımlar ve kısaca bunların üretimini anlatır. Bazı tanımları günümüzden farklıdır: örneğin, rakı için “Kü’ul yüz kısım suda 50-55 kısım bulunursa ‘rakı’ yahud ‘ruh’ namını (ahz eder)” denilmiştir.(3)
Tezinin “muallimlerinin mazhar-ı takdir ve tahsini” olduğunu belirten Besim Ömer, bu muallimlerin adını anmadığı gibi, döneminin hiçbir Türkçe kaynağını kullanmamıştır. Görünüşe göre, Tıbbiye’de alkolün insan vücudundaki metabolizması ve patolojik etkileri üzerine sözü edilmeye değer bir araştırma yapılamamıştır.
Besim Ömer kaynaklarının künyesini vermemiş olmakla birlikte, Dr. Paul Jolly’nin
Le Tabac et l’Absinthe (1887, ch. II. L’Alcool et l’Absinthe) adlı kitabından yararlandığı görülmektedir. O nedenle, alkollü içkiler arasında öne çıkan absint (transkripsiyonda : apsent) adeta bir mit gibi sunulur: “Absint zehirden madud ve alel-husus cümle-yi asabiyeye ziyadesile müessir bir maddeyi, bir ruhu, bir zeyti havidir” (s. 61-66). Besim Ömer’in absint kullanımı ile ilişkilendirdiği entoksikasyonların gerçek nedenlerini, şimdi meslekdaşı Dr. Burkay Adalığ sayesinde öğrenebiliyoruz.(4)
Dr. Besim Ömer, alkollü içkiler konusunda verdiği tıbbi bilgilerin arasına yerleştirdiği birkaç pasajla İslamın alkolizm sorununa köklü bir çözüm getirdiğini yazar : “Müslümanlardan müskirat şaribleri haklarında hudud-ı şer’iye-i tedibiye vaz u takvim buyurulmuş ve bu cihetle müskiratdan hasıl olan fenalıkların… önü alınmışdır” (s. 13).
el-Kimya, el-İmbik, el-Kü’ul
Müskirat’daki bir başka nota göre: “Rivayete nazaran onbirinci asr-ı miladide Arablar hamrı taktir [şarabı distile] ederek kabil-i işti’al [yanıcı] bir mayi istihsal etmişler ve ismine de el-kühl [alkol] demişlerdir” (s. 9). COVID-19 salgınının başlangıcında bazı mahfiller alkolü yeniden keşfederek hastalık etkeni virüsle savaşımın üç silahı olarak niteledikleri “alkol, sabun ve karantina”nın Müslüman buluşları olduğu iddiasını ortaya atmışlardır. Besim Ömer’in belirttiği gibi, imbikle distilasyon tekniklerinin Arap vd. Müslüman kimyacılar tarafından geliştirilerek, şarabın damıtılması yoluyla alkolün saflaştırıldığı bilinmektedir. Ancak, ortaçağlarda daha enfeksiyon kavramı oluşmamış iken alkolün dezenfeksiyon amacıyla kullanıldığı bir nev-zuhur yakıştırmadır. Bununla birlikte Osmanlı hekimleri ilaç terkiplerinde şaraba yer vermekte bir çekince göstermemişlerdir.(5) Günümüzün dar helal anlayışı ise, “ispirto, kolonya vb. sıvılarla, temizlik amacıyla üretilen alkollü maddelerin… temizlikte kullanılmaları caizdir” görüşünü içine sindirememiştir. Fetvayı verenlerin bile buna uydukları kuşkuludur?
Müskirat’ın Sağlık Bilimler Üniversitesi tarafından hazırlanan yeni yayımı paralalel metinleriyle bir Eski Harfli Türkçe/Osmanlı Türkçesi okuma kitabı işlevi görebilir. Öğrenciler anlamadıkları tıbbi terim ve terkipleri sözlüklerde bulamayacak olsalar da transkripsiyon yanlışlarını çıkarmak onlar için eğitici bir egzersiz olabilir. Özgün metinde adı geçen [Justus von] Liebig transkripsiyonda Leibniz (s. 26) kimliğini alırken, [Adolphe-Marie] Gubler ise Keppler (s. 30) olmuştur. (Çeviriyazıyı yapanların ilgi alanı sağlık bilimleri ile sınırlı kaldığı ve temel bilimlere pek aşina olmadıkları anlaşıldığından bu hatalar gözardı edilebilir !)
Dr. Besim Ömer Akalın’ın alkolizm konusundaki mezuniyet tezi ve onu izleyen Müskirat kitapçığının en hoş yansımasını ise, onun layıkıyla araştırılmamış yaşamöyküsünde buluyoruz : Besim Ömer, alkollü içkileri hekim gözüyle inceleyerek (üzerine vacib olanı yaptıktan sonra)(6) şarap içmeyi seçmiş, ve uzun ve dolgun ömründe, çelebice tadına varmıştır.(7)
DİPNOTLAR
1) Doktor Yüzbaşı Besim Ömer, Mükeyyifat ve Müskiratdan Müskirat, İstanbul, Mahmudbey Matbaası, 1305/1889 (12×19 cm., 128 s.)
2) Doktor Besim Ömer, Mükeyyifât ve Müskirâtdan Müskirât, yay.haz. C. Erdöl, ed. A.Z. İzgöer, İstanbul, Sağlık Bilimleri Üniversitesi, 2022 (17×24 cm., ciltli, xii+244 s., tıpkıbasım, transkripsiyon, kaynakça, indeks).
3) Besim Ömer, rakıyı “eau-de-vie”ye karşılık olarak kullanmıştır.
4) Burkay Adalığ, İmbikten Kadehe : Distile İçkiler Dünyası, İstanbul, Epsilon yay., 2020,s. 228-229 (Absint).
5) Savaşkan Cem Bahadır, “Nizamü’l-Edviye’de şarab ile yapılan terkibler”, Sakızlı İsa Efendi ve Nizamü’l-Edviye Üzerine İncelemeler, yay.haz. Mücahit Kaçar ve Sibel Murad, İstanbul, Dün Bugün Yarın yay., 2021, s. 195-219.
6) “Ba’de edayı’ma vücibe aleyna ”, Mükeyyifat ve Müskiratdan Müskirat, s. 3.
7) Şeref Etker, “Doktor Besim Ömer Bey’in İki Paralık Keyfine Tercüman”, Bilim ve Gelecek, sayı 220, Ağustos 2022, s. 90-91.
