Einstein, Büyük Savaş’tan hemen sonraki yıllarda dünyayı gezmeye koyulmuştu. İzafiyet Teorisi onu büyük bir üne kavuşturmuştu. 1921’de Amerika’ya gittiğinde Avrupa dışına ilk kez çıkıyordu. Nisan 1922’de Paris’i görecekti. Japonya’dan aldığı davete ilk etapta “Japonlar tam üçkağıtçı. Ben özenli davransam da beni ortada bırakabilirler. Bu şartlar altında oraya seyahat etmem mümkün değil” dese de daha sonra “Doğu Asya’nın cazibesine daha fazla dayanamadığını” söyleyecek ve bu ziyareti gerçekleştirecekti. Dönüşteki Filistin ziyareti Yahudi kültürüne olan merakı ve ilgisindendi. İbrani Üniversitesi’nin kuruluşunu oldukça önemsiyordu. İspanya’daki bilim topluluğuyla yaptığı görüşmeler neticesinde Barselona – Madrid gezisi ile seyahati tamamlayacaktı.
1922’nin sonbaharından 1923’ün ilkbaharına kadar süren seyahatte ilk durak 6 Ekim’de Marsilya’ydı. Einstein ardından Suveyş Kanalı’ndan geçerek bugün Sri Lanka’da bulunan Kolombo’ya vardı ve burada 31 Ekim günü Japon İmparatoru Taishō’nun doğum günü kutlamalarına katıldı. Oradan Singapur’a, Hong Kong’a, Şangay’a, Kyoto’ya ve Tokyo’ya geçti. Her bir noktada ortalama bir-iki gün geçirirken Tokyo’da daha uzun kaldı. Daha sonra Sendai, Osaka ve Hiroşima’yı gezdikten sonra tekrar Şangay’a döndü, yılbaşında buradaydı. Rota artık batıyaydı ve bu kez istikamet Ortadoğu’ydu. 31 Ocak’ta Mısır-Süveyş’te, 2 Şubat’ta Kudüs’teydi. Meşhur Din Hakkındaki Sorulara Cevaplar da bu sırada yayımlandı. 8 Şubat Tel Aviv, 12 Şubat’ta Celile, sonra tekrar Kudüs Ortadoğu’daki durakları oldu. Şubat sonunda Barselona’da Mart başında Madrid’de ve Toledo’da bulundu. Prado ve Zaragoza’nın ardından 15 Mart’ta Zürih’e vararak buradan 21 Mart’ta Berlin’e döndü, böylece seyahat sona erdi. Birçok noktada farklı halklarla söyleşiler yaptı, herkese açık dersler verdi, çeşitli etkinlikler gerçekleştirdi. Fakat dünyanın yarısını kapsayan ve yaklaşık altı ay süren bu seyahat Einstein’a dair sonraları sorulacak pek çok soruya zemin hazırladı. Ünlü fizikçinin seyahat boyunca defterine tuttuğu notlar, özellikle Çinliler ve Japonlara ilişkin iğneleyici sözleri, “Einstein ırkçı mıydı?” tartışmalarına kaynaklık ediyor.
Söz konusu defter 2018’de müstakil bir kitap halinde Amerika’da yayımlandığında basında büyük bir ilgiyle karşılandı. The Guardian, The New York Times ve BBC, kitap hakkında sansasyonel haberler yaptı. Bu tartışmalarla birlikte bu seyahatname ile bilim adamının şimdiye kadar çok bilinmeyen sanatsal, felsefi ve siyasi yönünü keşfetmek mümkün.
Defterin hikâyesi de oldukça ilginç. En baştan bu yana çeşitli badirelere karşın birer diplomatik belge hassasiyetiyle muhafaza edilmiş: Einstein’ın damadı 1930larda bu seyahatnamenin de dahil olduğu şahsi notları Berlin’deki Fransız Büyükelçiliği’ne götürerek oradan Fransa’ya göndermiş. Ardından bu defterler Fransa’dan Einstein’ın yeni ikametgâhı New Jersey’ye iletilmiş ve böylece Nazi Almanyası’nda kalmaktan kurtarılmış. 1950’de yazdığı vasiyetinde Einstein ekonomi profesörü dostu Otto Nathan’la sekreteri Helen Dukas’tan arşivine göz kulak olmalarını istemiş. Arşiv, 20 yıl kadar sonra, Einstein Vakfı ve Princeton Üniversitesi’nin çabalarıyla yayımlanmak üzere Einstein’ın Bütün Evrakı (The Collected Papers of Albert Einstein) adını almış. Süreçte bazı tıkanıklıklar oluşunca Princeton Üniversitesi masrafları karşılamak için seyahatnamenin içinde olduğu bir kısım parçayı satmış. Böylece sıkıntılar bir miktar aşılmış ve bu defter arşivi kurtaran parçalardan biri olmuş. Nihayet 1987’de Einstein’ın Bütün Evrakı’nın ilk cildi basılmış. Ardından 2012’de seyahatname, yayımlanan 13. cildin içinde yerini almış.
182 sayfalık bir çizgili defterin 81 sayfasına yazılan seyahatname, bugün Morgan Kütüphanesi&Müzesi’nde sergileniyor. Bu önemli hatıranın sayfaları kitapta tıpkıbasım olarak bulunuyor. Yayına hazırlayan Ze’ev Rosenkranz, Einstein’ın bu defteri ve diğer notları “bir eser bırakmak ya da yayımlamak niyetiyle kaleme almadığını” öne sürüyor. Kişisel izlenimlerin tüm samimiyetiyle aktarıldığı bu kitap ayrıca arşivdeki ek kaynaklar, diplomatik raporlar, ziyaret ettiği ülkelerin basınına yansıyan haberler ve sözlü anlatımlarla çerçevelendirilmiş.
Peki, Einstein söylendiği gibi ırkçı fikirlere sahip miydi? Ze’ev Rosenkranz “az tutarlı” ve “basmakalıp” olarak değerlendiriyor. Seyahatname, Eylül 2019’da Kronik Kitap etiketiyle Türkiye’de çıktı. Karar artık okurun. Fakat her halükarda bu kitap, kütüphanelerin en özel parçaları arasına girecek bir eser.
Einstein Seyahatnamesi,
Haz.: Ze’ev Rosenkranz, Çev. Yusuf Selman İnanç, Kronik Kitap, 2019, 351 s.
