İnsanlık tarihinde coğrafi keşifler alanında, başarılar ve ölçüsüz katliamlar yan yana yürümüştür. Milyonlarca yerli öldürülmüş; toprakları, ham maddeleri, kültürleri yağmalanmıştır. Yağmalanan hazinelerin, Avrupa kıtasına aktarılmasında rol oynamış maceraperest kâşiflerin bir bölümünün yaşamı, feci koşullarda son bulmuştur. Bilinmeyen topraklar ve oralara giden bilinmeyen yollar, bin bir doğal tehlike barındırır. Hele hele yağma amacıyla o topraklara gitmiş bulunuyor, ölçüsüz şiddete başvurmaktan çekinmiyorsanız; yerlilerin eli de armut toplamayacaktır… Keşif zor zanaattır!
Der. Güner Or – Ilgın Deniz Akseloğlu
Hepimizin bildiği gibi, insanlık tarihinde coğrafi keşifler alanında, başarılar ve ölçüsüz katliamlar yan yana yürümüştür. Milyonlarca yerli öldürülmüş; toprakları, hammaddeleri, kültürleri yağmalanmıştır. Deniz aşırı sömürgeciler, yerli halkların kaderini hoyratça belirleme hakkını kendinde görmüştür. Yağmalanan hazineler, Avrupa kıtasına aktarılmıştır. Bu büyük servetin taşınmasında rol oynamış maceraperest kâşiflerin bir bölümünün yaşamı, feci koşullarda son bulmuştur. Bilinmeyen topraklar ve oralara götürecek bilinmeyen yollar, bin bir doğal tehlike barındırır. Hele hele yağma amacıyla o topraklara gitmiş bulunuyor, ölçüsüz şiddete başvurmaktan çekinmiyorsanız; yerlilerin eli de armut toplamayacaktır… Keşif zor zanaattır!
Bu derlemede size, keşifleri sırasında, çatışmalarda, hastalıktan, denizde ya da karada kaybolarak vb. nedenlerle yaşamını yitiren kâşiflerin kısa öykülerini, tarihsel dönemlerine göre dört bölüme ayırarak sunuyoruz: 15. yüzyılda başlayan okyanus aşırı büyük yolculuklar, 16. yüzyıl başı – 18. yüzyıl ortalarına kadar yapılan yolculuklar, 18. yüzyılın ikinci yarısında okyanuslarda ve kıtaların iç kısımlarında yapılan yolculuklar, 19 ve 20. yüzyıl yolculukları. Kendi içinde bütünlüklü olan bu bölümlerden ilk ikisini bu sayıda, diğer ikisini de gelecek sayıda ele alacağız.
15.YÜZYILDA BAŞLAYAN OKYANUS AŞIRI KEŞİFLER
(GEMİCİ HENRY’DEN MACELLAN DÖNEMİ’NE KADAR)
Avrupa’dan Hindistan’a ve Güney Asya’ya deniz yoluyla ulaşma çabası 15. yüzyılda başlar. Özellikle “Gemici Henry” adıyla tanınan Portekizli Prens Henry, “Büyük Keşifler Çağı” adı verilen ve önemli sonuçlar doğuran dönemin başlatıcısı olmuştur.
Bu çağda Portekizliler ve İspanyollar son derece büyük rol oynamışlardır. Özellikle Güney Amerika’nın keşfi ve Batılılarca ele geçirilişinin çok önemli sonuçları olmuştur. Kolomb’un 1493’de Yeni Dünya’yı keşfiyle birlikte, okyanus aşırı seyahatler önem kazanmıştır. Bu tarihten sonra Meksika, Orta Amerika ve Peru’ya, başta altın olmak üzere servet elde etmek üzere giden, devlet adına arazi fetheden yeni bir insan türü ortaya çıkmıştır: “Conquistadorlar!” (fatihler). Bunlar, Fernando Cortez, Francisco Pizarro, Juan Díaz de Solís, Juan de la Cosa, Juan Ponce de Leon, Rodrigo de Bastidas, Pánfilo de Narváez, Hernando de Soto gibi isimlerdi. İçlerinden bazıları, bütün bu keşif faaliyetlerinde, tamamen kendi hesaplarına hareket etmişlerdir.
Peru ve civarı Pizarro tarafından fethedilmiş, Valdivia Şili’de önemli keşifler yapmış, Amazon Havzası Orellana tarafından kat edilmiş, Güney Amerika’nın kuzey kıyılarında ilk İspanyol kolonileri kurulmuş ve kıtanın doğu kısımları da Macellan seyahatiyle tanınmıştı. Bartolomeu Dias, Batı Afrika kıyılarında o zamana kadar yapılmış seyahatlerin en verimlisini yapmıştır.
Nuno Tristão (? – 1446): 15. yüzyıl Portekizli kâşif ve köle taciri Nuno Tristão, bugünkü Guinea-Bissau‘da karaya çıkan ilk Avrupalıdır. 1441’de, Tristão ve Antão Gonçalves, Portekiz Prensi Henry tarafından batı Afrika sahilini keşfetmek üzere gönderildi. 1445’ten itibaren yeni keşfedilen bu kıyılarla Portekiz arasında faal bir köle ticareti başlattı. Senegal’de Yeşil Burun’un (Cabo Verde) yaklaşık 320 km güneyinde, bir köle yağması sırasında 1446’da öldürüldü.
John Cabot (1450 – 1499): İngiliz kâşif ve denizci John Cabot, 1450’de İtalya’da doğdu. Araştırma gezileriyle, İngilizler’in Kanada üzerindeki hak iddialarına zemin hazırladı. Cabot, İngiltere Kralı 7. Henry’nin desteğiyle, 1498’de 5 gemi ve 200 tayfayla sefere çıktı. Gemilerden biri hasar gördü ve demir atmak zorunda kaldılar. Cabot’un Amerika’ya ulaştığını gösteren bazı kanıtlar olmasına karşın, keşif gemilerinin denizde kaybolduğunu belirten kaynaklar da vardır.
Bartolomeu Dias (1450 – 29 Mayıs 1500): Portekizli kâşif Bartolomeu Dias, Afrika kıtasının güney ucu olan Ümit Burnu’nu gemiyle dolaşan ilk kişidir. Portekiz Kralı II. Joao tarafından Hindistan’a giden deniz yolunu keşfetmek üzere görevlendirildi. 3 gemiyle Afrika kıyıları boyunca ilerleyerek bugünkü Namibya kıyılarına çıktı. Fırtınalar Burnu’nu (Ümit Burnu) keşfetti (1). 29 Mayıs 1500’de Ümit Burnu yakınlarında yakalandığı bir fırtınada, mürettabatıyla birlikte öldü.
Juan de la Cosa (1460 – 28 Şubat 1510): İspanyol haritacı, fatih ve kâşif Juan de la Cosa, 1460’ta İspanya’da Sta. Maria del Puerto’da doğdu. De la Cosa, günümüze kadar gelen, Avrupa ile 15. yüzyılda keşfedilen Amerika topraklarını birleştiren ilk haritayı yaptı. 3 yolculuğunda da Kolomb’a eşlik etti. De la Cosa ve ekibi, Cartagena’da yerliler tarafından saldırıya uğradılar. İspanyol kâşif 28 Şubat 1510’da zehirli bir okla vuruldu ve öldü.
Afonso de Albuquerque (1453 – 16 Aralık 1515): Portekizli Donanma Generali Afonso de Albuquerque, 1453’te Lizbon yakınlarındaki Alhandra’da doğdu. Doğu seferleriyle Hint Denizi’nde Portekiz koloniciliğine katkıda bulundu. Zamanında “Muhteşem”, “Doğu’nun Sezarı”, “Portekiz’in Merihi” sıfatlarıyla anıldı. Albuquerque’nin kariyeri alçaltıcı bir şekilde sona erdi. Saray’da Kral Manuel’i ona karşı kışkırtan birçok düşmanı vardı. Ormuz’dan dönüşünde, Goa Limanı’nın girişinde, Avrupa’dan gelen bir gemiyle karşılaştı. Baş düşmanı Lopo Soares de Albergaria’nın kendi yerine geçeceği haberini aldı. Denizde meydana gelen şiddetli rüzgâr nedeniyle 16 Aralık 1515’te Goa’da öldü.
Juan Díaz de Solís (1470 – 1516): İspanyol kâşif Juan Díaz de Solís, 1470’te Sevilla’da doğdu. İspanya Kralı’nın yanında denizci olarak Vicente Yáñez Pinzón ile birlikte 1508’de Brezilya seferlerini yönlendirdi. 1512’de Amerigo Vespucci’nin ölümünden sonra baş-kılavuz oldu. Yeni kıtanın güneyine sefer düzenledi. 8 Ekim 1915’te, üç gemi ve 70 kişilik ekibiyle Sanlucar de Barrameda’dan ayrıldı. Brezilya kıyılarını geçerek Río de la Plata’nın doğu kıyısına vardı. De Solis ve ekibi, koloni kurmak için biraz ilerlediler, ancak 1516’da Uruguay’da yerlilerin saldırısına uğradılar ve öldürüldüler. Hayatta kalanlar, diğerlerinin yerliler tarafından katledildiğini ve yerlilerce yemek gibi yendiklerini anlattılar (2).
Alonso Álvarez de Pineda (1494? – 1519): İspanyol kâşif ve haritacı Alonso Álvarez de Pineda, 1519’da, Jamaika Valisi Francisco de Garay’in emri üzerine yola çıktı. Florida’dan Meksika’ya Gulf sahilinin (bugünkü ABD’nin güneyi) haritasını çıkarması ve keşifler yapması için kendisine para ve gemi sağlandı. Pineda, Batı Florida’dan Veracruz’a, sahili takip etti. 9 ay süren seferler sonucunda, sahil şeridinin 800 milinin haritasını çıkardı. Kendisini esir alma girişiminde bulunan Hernán Cortés’den kurtulmak için kuzeydeki Rio Grande Nehri’ne doğru yol aldı. Pineda yerlilerle savaşta aldığı yaralar sonucu 1519’da öldü.
Juan Ponce de Leon (1460 – 1521): İspanyol kâşif Juan Ponce de Leon, 1460’da Valladolid’te, Santervás de Campos’ta doğdu. Porto Riko’daki efsanevi gençlik pınarını ararken 1513’te Florida’yı keşfetti. Porto Riko’dan İspanya’ya döndükten sonra kendisine 1514’te Bimini ve Florida Askeri Valisi unvanı ve bu bölgeleri kolonileştirme izni verildi. 1521’de iki gemi ve 200 adamla Florida’ya doğru yeniden denize açılan de Leon, Charlotte Harbor yakınlarında karaya çıktı. Yerlilerin düzenlediği bir saldırı sırasında okla yaralandı ve 1521’de Küba’ya döndükten sonra öldü.
16. YÜZYIL BAŞI – 18. YÜZYIL ORTALARINA KADAR YAPILAN YOLCULUKLAR (MACELLAN’DAN JAMES COOK DÖNEMİ’NE KADAR)
Bu dönemde Avrupa devletleri, kolonicilik yarışında adeta birbirlerini yemişlerdir. Yapılan yolculukları dört bölümde incelemek mümkündür: Kuzey Amerika’daki keşifler, Güney Amerika’da yapılan seyahatler, Kuzeydoğu ve Kuzeybatı Geçitleri, Macellan’dan sonra Pasifik’te yeni yolculuklar.
Kolomb döneminde, Portekizliler boş durmamış, Kuzey Amerika kıyılarının keşfinde bazı girişimlerde bulunmuşlardı. Bunları, Fransızlar ve İngilizler takip etti. 16. yüzyılın ortalarından itibaren Kuzey Amerika’nın Atlas Okyanusu kıyıları, Batı Avrupa devletleri arasında rekabet yarattı. Fransızlar, İspanyollar, İngilizler bu kıyılarda ilk kolonileri kurmaya başladılar. Özellikle Kuzey Amerika’ya Fransızlar, İngiliz ve Hollandalılar yeni yeni keşif yolculukları yaparken, İspanyollar da Güney Amerika’ya birçok yolculuk düzenlemiştir. 16. yüzyılın ilk yıllarında Portekizliler Brezilya’da koloniler kurmuştu ve Uzakdoğu ve Hint seferleri ile ilgileniyorlardı. Bu nedenle Yeni Dünya’ya karşı İspanyollar’a nazaran kayıtsızdılar.
1562’de Florida Yarımadası’nda Fransız faaliyeti başladı. Bu kıyılarda Fransızlar’a karşı en büyük rekabeti İspanyollar yaptı. Hatta zaman zaman bu koloniler için çarpıştılar.
17. yüzyılın ilk yıllarında, kıtanın kuzey kıyılarında yaygın etkinlik gösterenler Fransızlar ve İngilizler’dir. Yerlilerle kürk ticareti yapan Fransız ve İngilizler’in esas hedefi Yeni Dünya’da koloniler kurmaktı.
İspanyollar ve Portekizliler tarafından Uzakdoğu’ya giden yeni deniz yollarının keşfi, İngiltere ve Hollanda gibi denizci devletlerin iştahını kabartmıştı. Acaba Çin’e daha başka ve daha kısa bir yol bulunamaz mıydı? Bu yeni yolu bulmada iki ihtimal üzerinde durdular: Kuzeydoğu ve Kuzeybatı Geçitleri. Coğrafyacı Sami Öngör’ün sözleri, bu dönemdeki genel manzaraya işaret ediyor: “16. yüzyılda Afrika ve Güney Amerika kıyıları, Avrupa’nın kuzey kıyılarından daha iyi tanınıyordu. Yeni Dünya’nın iç kısımlarının yavaş yavaş tanınmaya başladığı bu devirde, mesela 1532’de Kuzey Avrupa’nın hâlâ Grönland’la birleşik olduğu tahmin edilmekteydi.”
Karayipler Denizi kıyıları, Macellan Boğazı’ndan Panama’ya kadar Güney Amerika’nın batı kıyıları ve bütün Pasifik Okyanusu, İspanyollar, Portekizliler, İngiliz ve Hollandalılar arasında bir rekabet sahası haline geldi. 16. yüzyılın ortalarından itibaren, büyük çapta korsanlık devri başlamıştı.
Ferdinand Macellan (1480 – 27 Nisan 1521): Portekizli denizci ve kâşif Ferdinand Macellan, 1480’de Portekiz’in kuzeyinde Sabrosa’da doğdu. İspanya Krallığı’nın desteğiyle denizlere açılan Macellan, dünyanın çevresini dolaşan ilk denizcidir. 10 Ağustos 1519’da Macellan’ın emrindeki beş gemi Seville’den ayrıldı. Ekip 13 Şubat 1521’de Ekvator’a ulaştı. Macellan, Malay tercümanı sayesinde yerli halkla anlaşabiliyordu. Filipinli yerlilerle geçen ilk dostluk günlerinin aldatıcı olduğu kısa zamanda anlaşıldı. Macellan 27 Nisan 1521’de Filipinler’de Lapu-Lapu önderliğindeki yerlilerle girdiği Mactan Savaşı’nda öldü.
Duarte Barbosa (? – 1521): Portekizli yazar ve tacir Duarte Barbosa, Victoria Gemisi’nin kaptanı ve donanmanın ortak kumandanıydı. Armada de Molucca seferinde, 260 kişiyle beraber Macellan’a eşlik etti. Seyahati boyunca yabancı kültürler hakkında detaylı bilgiler tuttu. 1521’de (Macellan’ın da öldürüldüğü) Mactan Savaşı’nda sağ kalanlardan biri tarafından öldürüldü.
García Jofre de Loaísa (1490 – 1526): İspanyol kâşif García Jofre de Loaísa, İspanya Kralı 1. Charles tarafından Loaisa seferine kumanda etmek üzere seçilmiş bir soyludur. Loaísa seferi, 1525’te, Atlantik ve Pasifik Okyanusu’nu geçerek Doğu Hindistan’da Baharat Adaları’nı sömürgeleştirme yolculuğuydu. Aralarında her tür tüccar ve idareci kadronun bulunduğu 450’den fazla adam, Baharat Adaları’nda kalıcı bir İspanyol hükümdarlığı kurma niyetindeydi. Ama hevesleri kursaklarında kaldı. Loaísa, Elcano ve gemidekilerden kimisi 4 Ağustos 1526’da Pasifik Okyanusu’nu geçerken iskorbüt hastalığı (3) nedeniyle öldüler.
Juan Sebastián Elcano (1476 – 4 Ağustos 1526): İspanyol kâşif Juan Sebastián Elcano, 1476’da Guetaria’da doğdu. Macellan’ın ölümünden sonra, dünya etrafında dolaşan ilk kâşiftir. 1525’te Loaisa seferinin bir üyesiydi; García Jofre de Loaísa ile birlikte 7 gemiye kumanda etmek üzere kaptan olarak atanmıştı. Elcano Loaísa ile birlikte, dünya etrafındaki ikinci turları sırasında Pasifik Okyanusu’nda iskorbütten öldü.
Rodrigo de Bastidas (1468 – 28 Şubat 1527): İspanyol kâşif ve fatih Rodrigo de Bastidas 1468’de Sevilla’da doğdu. Kuzey Amerika Sahilleri’nin haritasını çıkardı ve Karayip sahillerinde Santa Marta Şehri’ni kurdu. Altın elde etmek umuduyla Bastidas’la serüvene katılan askerler, yağmalanan altınları bölüşmeyi teklif ettiler. De Bastidas şehri kolonileştirmede altınlara ihtiyacı olduğunu söyleyerek, adamlarının isteğini reddetti. Teğmen Villafuerte ve 50 adamının düzenlediği suikastte bıçaklanarak yaralanan Bastidas, tedavi imkânlarının eksikliği nedeniyle, Santa Domingo’ya doğru yola çıktı. Kötü hava koşulları yüzünden Küba’da karaya çıkmak zorunda kaldı; sağlık durumu giderek kötüleşiyordu, daha fazla dayanamadı ve 28 Şubat 1527’de öldü.
Pánfilo de Narváez (1470 – 1528): İspanyol fatih ve Amerika askeri Pánfilo de Narváez, 1470’te Vallodolid’te doğdu. De Narváez iki seferiyle ünlüdür: Hernán Cortés’e karşı çıktığı 1520 Meksika seferi ve felaketle sonuçlanan 1527 Florida seferi. Narváez, Florida’nın içlerine ilerlediğinde, Apaçi yerlilerinin topraklarına ulaştı. Ama aradığı altın ve diğer zenginlikleri bulamadı. Yerlilerle savaşmaktan usandığından, denize dönmek için sallar yapılmasını emretti. Gemileri, salları ve tekneleriyle, Meksika’ya doğru yol almak istiyordu. Fakat tekneleri rüzgârda mahvoldu. Sallardan ikisi enkaz haline geldi. Narváez ve adamlarının çoğu 1528’de Meksika Körfezi’ne gömüldü.
Giovanni da Verrazzano (1485 – 1528): İtalyan kâşif Giovanni da Verrazzano, 1485’te İtalya’da Tuscany’de doğdu. Fransa Hükümdarlığı’nın hizmetinde Kuzey Amerika’yı keşfetti. 1524’te Kuzey Amerika’nın Güney Carolina ve Newfoundland arasındaki Atlantik kıyılarını keşfeden ilk Avrupalı olarak ünlendi. Son yolculuğuna 1528 baharında kardeşi Girolamo ile Dieppe’den çıktı. İki veya üç gemiden oluşan filo, Florida’dan Bahamalar’a, son olarak Lesser Antilles’e yelken açtı. Guadaloupe yakınlarında demir attılar, ancak gemileri karaya oturdu. Orada yakalanarak, yamyam yerlilere yem oldular.
Diego de Almagro (1475 – 8 Haziran 1538): İspanyol kâşif ve Francisco Pizarro’nun arkadaşı ve rakibi Diego de Almagro, 1475’te Ciudad Real’de doğdu. İspanya’nın Peru keşfine katıldı. Şili’yi keşfeden ilk Avrupalı kâşif olduğuna inanılır. Almagro sol gözünü Yeni Dünya’da yerlilerle yaptığı bir savaşta kaybetmişti. 1524’te Peru’yu fethetmek amacıyla Panama’da, Pizarro kardeşler ve Hernando de Luque ile işbirliği yaptı. 1533’te Cuzco’nun fethine katıldı. Pizarro kardeşlerle fethedilen yerlerin paylaşılması konusunda anlaşmazlığa düştü. Pizarro’ya savaş açan Almagro, Salins’te yenildi ve 8 Haziran 1538’de idam edildi.
Hernando de Soto (1496/1497 – 21 Mayıs 1542): İspanyol kâşif ve fatih Hernando de Soto 1496’da Kastilya’da doğdu. Orta Amerika ile Peru’nun fethine katıldı ve ABD’nin güneydoğu kesimlerinin keşfi sırasında Mississippi Nehri’ni buldu. De Soto, Mississippi’nin batı kıyılarında, yerli köyü Guachoya’da (bugün McArthur, Arkansa yakınlarında), 21 Mayıs 1542’de geçirdiği ateşli hastalıktan öldü. De Soto yerli kabilelerin kendisine itaat etmesi için ölümsüz Güneş Tanrısı olduğunu yaymıştı. Bu nedenle adamları ölümünü gizlediler. Cesedini kumla dolu bir örtüye sararak, Mississippi Nehri’nin ortasına attılar. Buna rağmen yerliler bu numaranın farkına varmakta gecikmedi.
João Rodrigues Cabrilho (1499 – 3 Ocak 1543): Portekizli (bazı tarihçilere göre İspanyol) kâşif João Rodrigues Cabrilho, İspanya için sefer yaparken, Kuzey Amerika’nın batı sahilini keşfi ile ünlüdür. Cabrilho Birleşik Devletler’de bugünkü Kaliforniya’ya seyreden ilk Avrupalı kâşifti. 23 Kasım 1542’de, küçük filosunun tamiri ve kışı atlatmak için gidilen San Salvador Adası’nda (Santa Katalina) botundan dışarı çıkarken, çıkıntılı bir kayada tökezledi ve baldırının ön kısmı parçalandı. Hastalığı ilerledi ve kangrene dönüştü. Cabrilho, 3 Ocak 1543’te öldü.
Francisco de Orellana (1500 – 1549): İspanyol kâşif ve fatih Francisco de Orellana, 1500’de Trujillo’da doğdu. 1541 Quito seferinde, Gonzalo Pizarro’nun generaliydi. Francisco Pizarro ile Peru’nun fethinde yer aldı. Orellana, Amazon Nehri (ismini bu yolculuk sırasında almıştır) boyunca bir sefer düzenledi. 1542 Ağustos’unda nehrin ağzına vardı. Orellana’nın notlarında vahşi kadın savaşçılar tarafından saldırıya uğradıkları yazar, fakat uzun saçlı, erkek, Amerindian savaşçılarıyla dövüştüğü tahmin edilmektedir. Orellana, 1549’da Amazon’un ağzından tekrar yola çıkarken ölmüştür.
Saint Francis Xavier (7 Nisan 1506 – 2 Aralık 1552): Roma Katolik Hıristiyan misyonerliğinin İspanyol öncüsü, İsa Cemiyeti’nin kurucularından Saint Francis Xavier, 7 Nisan 1506’da Navarre’de doğdu. Roma Katolik Kilisesi, St. Paul’den bu yana hiç kimsenin yapamadığı kadar çok insanın Hıristiyanlığı benimsemesini sağladığı için Saint Xavier’e saygı duyar. Xavier, Çin’e ulaşmayı umarken, hastalığa yakalandı. 21 Kasım’da Shangchuan Adası’nda zayıf düştü. 2 Aralık 1552’de, 46 yaşında Çin yakınlarındaki Sancian Adası’nda öldü.
Humphrey Gilbert (1537 – 9 Eylül 1583): İngiliz serüvenci, kâşif, parlamento üyesi ve Kraliçe 1. Elizabeth yönetimine hizmet etmiş asker Sir Humphrey Gilbert, İngiliz koloniciliğine öncülerindendi. Amerika’nın kayıp Atlantis Kıtası olduğunu sanıyordu. Kuzey Amerika’da kolonicilik başlattı. İngiltere’ye dönüşünde, 9 Eylül 1583’te, gemisi Azor kıyıları yakınlarında battı.
Yermak Timofeyevich (1532/1542 – 5/6 Ağustos 1585): Kazak lider ve Sibirya kâşifi. Yermak Timofeyevich’in Sibirya seferi, Rusya’nın genişlemesinin başlangıcı olarak kabul edilir. 1577’de tüccar bir aile, Sibiryalı Kaan Kuchum’un saldırılarına karşı topraklarının korunması için Timofeyevich’i hizmete aldı. Timofeyevich 6 Ağustos 1585’te saldırıya uğradı ve çok sayıda adamı öldürüldü. 5/6 Ağustos 1585’te yaralı halde Sibirya’da Wagay Nehri’ni yüzerek geçmeye çalıştı, ancak zincirden zırhının ağırlığını taşıyamayarak, boğuldu.
Sir Thomas Cavendish (1560 – 1592): İngiliz kâşif Sir Thomas Cavendish, 1560’ta İngiltere Suffolk’ta doğdu. Macellan ve Francis Drake’den sonra dünyayı dolaşmak üzere sefer düzenleyen üçüncü kişidir. “Navigatör” (Denizci) olarak anılır. Cavendish, Brezilya’ya dönüşünde, Portekizliler’e karşı savaşta mürettebatını kaybetti. 1592’de mürettebatının geri kalanıyla, Kuzey Atlantik’te Aziz Helena Adası’na doğru yola çıktı, ancak adaya ulaşamadan öldü.
Álvaro de Mendaña de Neira (1541 – Kasım 1595): İspanyol denizci Álvaro de Mendaña de Neira, 1541’de Congosto’da doğdu. İnka geleneğinde sözü edilen altın zengini topraklara ulaşmak için sefer düzenledi. Pasifik’i geçerek Society Adası’nı, Solomon Adaları’nı keşfetti. Kuzey Amerika’ya döndü. İkinci seferinde, Marquesas Adaları’nı keşfetti. Mendaña, 1595 Kasım’ında Santa Cruz’da öldü, yetkisini yolculuk sırasında ona eşlik eden karısına bıraktı.
Sir Francis Drake (1540 – 27 Ocak 1596): İngiliz yardımcı amiral, korsan, denizci, köle taciri, politikacı ve inşaat mühendisi Sir Francis Drake, 1540’ta Devonshire’de doğdu. 1581’de Kraliçe Elizabeth tarafından kendisine şövalyelik unvanı verildi. 1588’de İspanyol Armadası’na karşı İngiliz Donanması’nda yardımcı kumandandı. San Juan ve Porto Riko’ya başarısız saldırılarından sonra, dizanteri yüzünden, Panama yakınlarında Pasifik Okyanusu’da 1596’da öldü.
Willem Barents (1550 – 20 Haziran 1597): Hollandalı denizci ve kâşif Willem Barents, 1550’de doğdu. Kuzeye erken dönem seferler düzenleyen liderdir. Willem Barents’ın gemileri Bear Adası ve Spitsbergen Adaları civarında birbirinden ayrıldı. Hollandalı kâşifin gemisi, buzdan dolayı 1579’a kadar fark edilemedi. 13 Haziran’da mürettebatın çoğu Jan Rijp’in teknesiyle Murmansk yakınlarındaki Kola Peninsula’da kurtarıldı. Ancak Barents 20 Haziran’da Arktik Denizi’nde öldü.
Jacques Mahu (? – 23 Eylül 1598): 1598’de Hollanda’dan doğuya değişik yollardan birçok sefer düzenlenmişti. Pieter van den Hagen ve Johan van der Veken, 5 gemi ve 494 adamı içine alan bir sefer düzenledi. Mahu, beş gemiden birinin kaptanıydı. Brezilya’ya ulaştıkları sırada güvertede ateşli hastalık patlak verdi. Kurbanlardan biri de Amiral Mahu idi.
John Davis (1550 – 29 Aralık 1605): Baş denizci, İngiliz kutup bölgesi kâşifi John Davis, 1550’de Devon’da doğdu. İlk seyahatinde bugün kendi adını taşıyan boğazı geçerek, Baffin Denizi kıyılarına ulaştı. İkinci seyahatinde, Yeni Dünya’nın kuzeyinde bulunan adalar arasında Pasifik’e açılan bir yol olabileceğini düşündü. Son seferinde ise, 29 Aralık 1605’te Sumatra yakınlarında Japon korsanlar tarafından öldürülmüştür.
Brother Bento de Goës (1562 – 1607): Portekizli Cizvit Brother Bento de Goës, 1562’de Azor’da San Miguel’de doğdu. Efsanevi Cathay Krallığı ile Marco Polo’nun anlattığı eski Hıristiyan topluluğunun araştırılmasında, büyük keşiflerden birini üstlendi. 4000 mil ve üç yıl sonra, söz konusu Hıristiyan topluluğunu bulamamıştı. 1605’te Marco Polo’nun Cathay’ının, Matteo Ricci’nin Çin’i olduğunu ispatlamak için, yolculuğunu Çin Seddi’nde sonlandırdı. İpek Yolu’nda yolculuk yaptı ve Beijing civarına ulaştı. Matteo Ricci tarafından gönderilen bir Cizvit, onu ölmek üzereyken buldu.
Henry Hudson (12 Eylül 1570 – 22 Haziran 1611) Erken dönem 17. yüzyıl İngiliz denizci ve kâşifi Henry Hudson, Arktik Denizi ve Kuzeydoğu geçidinin aranmasında William Baffin’le beraber önemli keşifler yapmıştır. Uzakdoğu’ya kuzeyden bir geçit bulmak maksadıyla yaptığı iki sefer de başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Buna rağmen Hudson, bir İngiliz Kumpanyası hesabına yeni bir seyahate hazırlandı. 17 Nisan 1610’da Tamise’den hareket etti. Yaz sonlarında James koyuna varan Hudson ve ekibi, burada kışlamak zorunda kaldı. Tayfalara karşı sert davranışları, zaman zaman isyanlara sebep oluyordu. Kış başında yiyecek istihkakının azalması, mürettebat arasında hoşnutsuzluğa yol açtı. Yazın kuzeye doğru yola çıkan gemide isyan çıktı ve mürettebat, Hudson’u, kendisine sadık 7 arkadaşı ve oğlunu gemiden attı. Küçük bir kayık içinde birkaç günlük yiyecek ve tek bir tüfekle terk edildiler. Hudson, arkadaşları ve oğlunun izine bir daha rastlanmadı.
Étienne Brûlé (1592 – Haziran 1633): 17. yüzyıl Fransız kâşifi Étienne Brûlé, 1592’de Champigny-sur-Marne’da doğdu. Esaslı bir doğa adamıydı; Kanadalı yerlilerin yaşam tarzına ilgi duydu. Bu durum diğer Avrupalılar tarafından küçümsenmesine yol açtı. Brûlé, Yeni Fransa’ya 1608 yılında seyahat etti. 1610’da Samuel de Champlain tarafından Huron yerlileriyle yaşaması için Kuzey Amerika’ya gönderildi. Orada bir yıl geçirdi, dillerini ve geleneklerini öğrendi. Bugünkü Quebec, Ontario ve Michigan’ın çoğu bölgesini keşfetti. Fransız otoritelerden izinsiz kürk ticareti yapmıştır. Yerlilerle yaşayarak, Fransız tacirler ve yerliler arasındaki iletişimi sağladı. Seneca yerlileriyle savaşta esir düştü, işkenceye uğradı, ancak ölümden kurtuldu. Huron topraklarına döndüğünde, Brûlé’nin hikâyesine inanmayan yerliler, Senacalılar’la ticaret yaptığını düşünerek, onu 1592’de Toanche’de işkenceyle öldürdüler.
Jacques Marquette (10 Haziran 1637 – 18 Mayıs 1675): Fransız kâşif Jacques Marquette Louis, 10 Haziran 1637’de Laon’da doğdu. Marquette Jolliet ile birlikte Mississippi Nehri kuzeyini gören ve haritasını çıkaran ilk Avrupalı’dır. 17 yaşında İsa Cemiyeti’ne (Society of Jesus) katıldı. Uzun yıllar Fransa’da öğretmenlik yaptıktan sonra, Amerikan yerlilerine vaaz vermesi için 1666’da Quebec’e gönderildi. Yerel dillerde özellikle Huron dilinde, büyük beceriklilik sergiledi. Mississippi seferi sırasında, dizanteri krizi baş gösterdi. Marquette, St. Ignace’e dönüşünde, 18 Mayıs 1675’te Michigan yakınlarında öldü.
Louis Jolliet (21 Eylül 1645 – 22 Mayıs 1700): Kanadalı kâşif Louis Jolliet, 21 Eylül 16452’te Quebec’te doğdu. Jolliet Kuzey Amerika keşifleri bakımından önemlidir. Katolik rahip, Fransız misyoneri Jacques Marquette ile birlikte Mississippi Nehri’ni ilk keşfeden ve haritasını çıkaran kişidir. Louis Jolliet ele geçirdiği bölgelere gezisi sırasında 22 Mayıs 1700’de Kanada’nın bilinmeyen bir bölgesinde öldü. Cesedi hiçbir zaman bulunamadı.
Vitus Jonassen Bering (Ağustos 1681 – 19 Aralık 1741): Rus Donanması’nda görevli, Danimarka doğumlu denizci Vitus Jonassen Bering, 1681’de Horsens’te doğdu. Rus denizciler arasında adı Ivan Ivanovich olarak bilinen Kumandan-Kaptan Bering, Kuzey Pasifik’te Büyük Kuzey Seferi olarak bilinen Rusya keşiflerinin önemli bir parçasıydı. Bu seferler sırasında hasta düşmüş ve ekibiyle birlikte Bering Denizi’nin güneybatısındaki Commander Adaları’na sığınmak zorunda kalmıştır. Bering, 19 Aralık 1741’de iskorbüt hastalığına yenik düşmüştür.
Marc-Joseph Marion du Fresne (22 Mayıs 1724 – 12 Haziran 1772): Cook’un çağdaşı olan Fransız kâşif Marc-Joseph Marion du Frense, 22 Mayıs 1724‘te Saint Malo’da doğdu. 11 yaşındayken Fransız Doğu Hindistan Şirketi’ne asteğmen olarak katıldı. 1771’de Güney Kıtası’nı aramak maksadıyla Pasifik’te ve Güney Denizi’nde seyahatler yapmış ve kendi adını taşıyan adayı keşfetmiştir. Marion bu seyahatinde, 12 Haziran 1772’de Yeni Zelanda’da Maoriler tarafından öldürülmüştür.
Birbirinin peşi sıra kayıplara karışan Corte-Real kardeşler
Gaspar Corte-Real (1450 – 1501): Gaspar Corte-Real, Portekizli kâşif João Vaz Corte-Real’in 3 oğlundan en küçüğüdür. 1500’de, Portekiz Kralı 1. Manuel, Gaspar’ı yeni karalar keşfetmesi ve Asya’ya giden Kuzeybatı Geçidi’ni araştırması için sefere gönderdi. 1501’de Gaspar, kardeşi Miguel Corte-Real ile Greenland’e düzenledikleri ikinci ve son yolculukta, yön değiştirerek Labrador ve Newfoundland’ta karaya çıktı. 60 kadar yerliyi esir alıp köle olarak sattı. Gaspar daha sonra kardeşini ve iki gemiyi Portekiz’e geri yolladı. Ancak Gaspar Corte-Real’den bir daha hiç haber alınamadı (1).
Miguel Corte-Real (1448 – 1502): Portekizli kâşif Miguel Corte-Real, João Vaz Corte-Real oğlu ve Gaspar Corte-Real’in kardeşidir. Gaspar 1501’de Newfoundland yakınlarında kaybolduktan sonra, Mayıs 1502’de kardeşi Miguel, Gaspar’ı bulmaya girişti, ancak o da geri dönmedi. Gemisinin fırtınada telef olduğu söylenir. Yaşayan tek kardeş Vasco Anes Corte-Real’in kardeşlerini arama isteği Portekiz hükümdarınca reddedilmiştir.
DİPNOT
1) Bazı araştırmacılar, Miguel Corte-Real’in, Taunton Nehri boyunda Taunton Nehri Taşı’nda (bugünkü Massachusetts’de) oyma yazılarının bulunduğuna inanıyorlar. Bu yorum, Dighton Rock’ın kaba bir desen ve Portekiz işareti olduğunu söylüyor. Eğer bu gerçek ise, Corte-Real denizde kaybolduktan sonra, yıllarca yaşadı.
Fatihlerin iktidar savaşlarının kurbanı: Vasco Núñez de Balboa
Vasco Núñez de Balboa (1475 – 15 Ocak 1519): İspanyol kâşif, vali, fetihçi Vasco Núñez de Balboa, 1475’te İspanya’da Jerez de los Caballeros’ta doğdu. Yeni Dünya’dan Pasifik’e ulaşan bir sefere öncülük etmesiyle bilinen ilk Avrupalı’dır. 1500’de “Yeni Dünya”ya yolculuk yaptı. Bazı keşiflerden sonra Hispaniola’ya (bugünkü Haiti) yerleşti. 1510’da Santa María la Antigua del Darién kolonisini bugünkü Panama’da kurdu. İspanyol koloni yöneticisi Pedrarias Dávila’nın yetkisini gasp etmek ve Güney Denizi’nde ayrı bir devlet kurmak suçuyla tutuklandı. Balboa tüm suçlamaları inkâr etti, ancak 15 Ocak’ta Panama – Acla’da başı kesilerek öldürülmesine karar verildi.
Altına susamışlığını yerlilerin giderdiği kâşif: Pedro de Valdivia
Pedro de Valdivia (1500 – 24 Aralık 1554): İspanyol fetihçi ve Şili’nin ilk Kraliyet Valisi Pedro de Valdivia, 1500’de (bazı kaynaklara göre 1497) İspanya’da Badajoz’da doğdu. De Valdivia, hükmü altındaki Santiago, Concepsiòn ve Valdivia gibi çeşitli şehirlerin kurucusuydu. 1520’de 5. Charles’ın ordusuna yazıldı ve Flanders ve İtalya’da savaştı. Korku salan fatih, Şilili yerlilerce yakalanmış ve 24 Aralık 1554’te Tucapel’de, Valdivia’nın hazineye susamışlığı, boğazından aşağı sıvı altın akıtılarak giderilmiştir. Bu bir mit olabilir, daha “geleneksel” işkencelerle ölmüş olması da muhtemeldir.
Donarak ölen İngiliz kutup gezgini ve 2 yıl sonra gemi kazasında ölen yardımcısı
Hugh Willoughby (? – 1554): Erken dönem İngiliz kutup gezginlerinden Hugh Willoughby, 1553’te Bona Esperanza’nın kaptanı olarak Richard Chancellor’un kumandasındaki iki gemi ile birlikte Londralı tüccarların kurmuş olduğu bir şirket tarafından görevlendirildi. Gemiler “korkunç kasırgalar” nedeniyle Norveç Denizi’nde ayrıldı. 14 Eylül’de Willoughby bugünkü Finlandiya ve Rusya arasında sınıra yakın bir körfeze doğru yola çıkarken, Chancellor Beyaz Deniz’de demir attı. Gemileri ve mürettebatla birlikte donan Kaptan Willoughby ve günlüğü, 1555’te ölümünün ertesi yılı balıkçılar tarafından bulundu.
Richard Chancellor (? – 1556): İngiliz kâşif ve kılavuz Richard Chancellor, Beyaz Deniz’e ilk kez sızarak Rusya’yla ilişkiler kurdu. Chancellor, Sir Hugh Willoughby’nin kumandan yardımcısıydı. Norveç Denizi’nde yakalandıkları kasırga onları birbirinden ayırdı. Chancellor gemisiyle Beyaz Deniz’e girişin yolunu buldu ve Archangel Limanı’nda demirledi. Kar ve buz içinden geçerek, yaklaşık 1000 km yol yürüyerek Moskova’ya vardı. Rusya ile İngiltere arasındaki ticaretle ilgili olarak, Çar ile anlaşmalar yaptı. Chancellor 1556’da İngiltere’ye düzenlediği ikinci seferinde, Pitlago’da gemi kazası sonucu öldü.
Kralı aşağılarsan, yanıtı sert olabilir!
Sebald de Weert ( ? – 1602): Hollandalı kaptan, Donanma Komutanı Sebald de Weert, Hollanda-Doğu Hindistan Şirketi için çalıştı. Güney Atlantik Okyanusu’ndaki Falklands Adaları’na ismini veren Avrupalı kâşif olarak bilinir. Seylan’da (bugünkü Sri Lanka) etkisini artıran Portekizliler’e karşı, Sri Lanka Kralı Vimala Dharma Surya ile yapılan görüşmeler sonucunda; Sebalt de Weert, Seylan’a gönderildi. Ancak anlaşma sırasında verilen bir ziyafette içkiyi fazla kaçıran Amiral de Weert ve donanması, kralı aşağılamaya ve krala hakaret etmeye başlayınca, de Weert ve ekibi öldürüldü.
Gemisinin kalıntısı, battıktan 300 yıl sonra deniz altında bulunan kâşif
James Knight (1640 – 1720): Kanadalı kâşif James Knight, Hudson Körfez Şirketi’nin (Hudson’s Bay Company) yöneticisiydi. 1676’da Hudson Körfez Şirketi’ne marangoz olarak girdi, 1682’de James Körfezi ve Fort Albay gibi ticaret sömürgelerinde komisyonculuk yaparak zenginleşti. Knight ve ekibi, 5 Temmuz 1719’da Kuzeybatı Geçidi’ni bulmak üzere yol çıktı ve bir daha geri dönemedi. Yıllarca akıbetleri bilinemedi. 2 geminin Hudson Körfezi’nin kuzeybatısındaki Marble Adası’na ulaştığı ve adanın doğusundaki bir koya demirlediği tahmin ediliyordu. 1991-1992 yıllarında iki geminin kalıntılarının da körfezin altında yattığı bulundu. Olasılıkla, denizin sığ kısmını aşarken zarar görmüşler veya bir buz kütlesi altında ezilmişlerdi.
DİPNOTLAR
- Bartolomeu Dias, fırtına sırasında uzağından geçtikleri Afrika kıtasının güneybatı ucuna Fırtınalar Burnu (Cabo da boa Tormentoso) adını verir. Fakat Portekiz Kralı Joao, bu adı Ümit Burnu (Cabo da boa Esperança) şeklinde değiştirir. Bugün de aynı adla anılan Ümit Burnu’na bu isim, yakında Hindistan yolu keşfedilecek ümidiyle verilmiştir. Bazı kaynaklar ise, bu adın gemicilere moral vermek amacıyla değiştirildiğini söylerler. (Bkz. Coğrafi Keşifler ve Tetkik Seyahatleri Tarihi, Sami Öngör, Maarif Basımevi, 1954, s.50.)
- Bazı kaynaklar Solis’in isyan sırasında öldüğünü, yamyamlarca yenilmesinin mürettebatın bir yalanı olduğunu söylüyor.
- İskorbüt, düzensiz beslenme sonucu C vitamini eksikliğinde ortaya çıkan bir hastalık. Özellikle taze meyve sebze olmadan, kuru gıda ile uzun süre idare etmek durumunda olan denizcilerde iskorbüt hastalığı çok yaygındı.
KAYNAKLAR
- Coğrafi Keşifler ve Tetkik Seyahatleri Tarihi, Sami Öngör, Maarif Basımevi, 1954.
- http://www.win.tue.nl/~engels/discovery/death.html
- http://en.wikipedia.org/
