Tarım, yeni bir üretim biçimi olarak günümüzden 12 binyıl önce Bereketli Hilal ya da Levant isimleri ile de bildiğimiz Yakındoğu’da ortaya çıktı. Yakındoğu bu anlatımda arkeolojik bir coğrafyayı karakterize eder ve Ortadoğu’dan farklı olarak çoğunlukla günümüz Anadolu, Suriye, Irak, Lübnan, İsrail ve Filistin’in bulunduğu bölgeyi kapsar. Tarım devriminin gerçekleşmesinin ardından bu yeni üretim biçimi Anadolu üzerinden Avrupa’ya yayıldı. Tarımsal üretim biçiminin genişlemesi sadece ekonomik, teknolojik ve kültürel değişimlere değil, aynı zamanda toplumlar arası genetik ve dil göçlerine ve etkileşimlerine de neden oldu. Ancak ilk çiftçilerin Avrupa’ya olan göçü bu topraklara ilk kez insanların ulaşması anlamına gelmiyor, sadece neolitik dönemde ortaya çıkmış yeni bir üretim biçimi olan tarımın Avrupa’ya ulaşmasının altını çiziyor. Tarımsal üretim biçimi Avrupa’ya ulaşmadan önce, neredeyse 40 binyıldır yerli avcı-toplayıcı topluluklar bu bölgede bulunuyordu.
Genetik çalışmalar Avrupalı avcı-toplayıcı topluluklarla ilk Avrupalı çiftçilerin genetik olarak farklı olduğunu, Avrupalı ilk çiftçilerin Anadolu ve Yakındoğulu topluluklara yakın olduğunu belirtiyor. Ancak günümüz Avrupalıların atalarının yerli avcı toplayıcı topluluklar mı, yoksa Yakındoğu’dan göç eden ilk çiftçiler mi olduğu ise inceleme altında. Antropoloji ve arkeoloji alanlarında Avrupalıların kökenleriyle ilgili en önemli sorulardan biri de bu. Avrupalıların ataları tarım devrimi ile buraya Anadolu üzerinden ulaşan topluluklar mı, yoksa zaten orda binlerce yıldır bulunan avcı-toplayıcı topluluklar mı? Bugüne kadar birçok araştırma, günümüz Avrupalılarının genetik olarak her iki atasal gruptan melezleştiğini vurguluyordu. Ancak durum düşünüldüğünden daha karışık. Bu sorunun cevabının peşine düşen araştırmacılar, Avrupa’da en eski neolitik yerleşimlerde keşfedilen insan iskeletlerinden elde ettikleri atasal DNA materyalini günümüz insanları ile karşılaştırdılar. Sonuçlar beklenmedik düzeyde ilginç.
Nature dergisinin 18 Eylül 2014 tarihli 513. sayısında 123 yazarın imza attığı bu çalışmada dokuz atasal genom dizilimi elde edilmiş. Bu genom dizilimlerinin sayısı ve elde edildiği yerleşim alanları sıra ile: Bir genom dizilimi, Almanya’da Avrupa’nın en geniş alana yayılmış çiftçi kültürü olan Linear Çanak Çömlek Kültürü ile karakterize olan ve 7000 yıl öncesine tarihlendirilen bir yerleşim alanında bulunan ve makalede “Stuttgart” kod adlı insan (dişi) iskeletinden elde edilmiş; bir genom dizilimi Lüksemburg’da Loschbour kaya sığınağında bulunan, 8000 yıl öncesine ait olan ve avcı-toplayıcı yaşam biçimini karakterize eden kültürel kalıntılarla birlikte bulunan insan (erkek) iskeletinden elde edilmiş; ve son olarak yedi genom dizilimi İsveç’te yine bir avcı-toplayıcı mezarı olan Motalakaya sığınağında bulunmuş bir insan (erkek) iskeletinden elde edilmiş.
Araştırmacılar bu bireyler arasında Stuttgart örneğinde yüksek oranda tükürük amilaz gen (AMY1) kopyasına rastlarken, bu gen kopyasının Motala ve Loschbour bireylerinde az oranda olmasından, Stuttgart bireyinin daha fazla nişastalı besinler tükettiği sonucunu çıkarıyorlar. Diğer bireylerin avcı-toplayıcı yaşam biçimine ve Stuttgart bireyinin de tarımsal üretim biçimine sahip olduğunu hesaba kattığımızda, uyumlu ve mantıklı bir sonuç ortaya çıkıyor. Bununla birlikte bu gen kopyasının Loschbour bireyinde bulunma oranının günümüz insanlarında bulunan en yüksek orana eşdeğer olması, bu genin tarımsal üretim biçimi ile özellikle seçilen bir gen olmadığının hesaba katılması gerektiğini vurguluyor.
Loschbour ve Stuttgart insanlarının her ikisi de koyu renkli saçlara sahipti. Stuttgart bireyi kahverengi göz rengine sahip iken Loschbour ve Motala bireyleri mavi ya da açık renk göz rengine sahipti. Ayrıca günümüz Avrupalılarında sabit olan ve Stuttgart bireyinde homozigot olan SLC24A5 aleline (açık renk deri rengini kontrol eder) Loschbour bireyinde rastlanmazken, Motala bireyinde bu alelin türemiş bir versiyonun tek bir kopyasına rastlanmış. Bu durumda Loschbour avcı toplayıcı bireyi açık renk göze ve koyu ten rengine sahip olmalı. Araştırmacılar bu durumun SLC24A5 alelinin Avrupaya gelen ilk çiftçilerden daha önce varolduğunun kanıtı olduğunu düşünüyorlar.
Atasal genom dizilimlerinin kendi aralarındaki karşılaştırmaları yapıldıktan sonra, bu genom dizilimleri 203 farklı topluluktan 2345 günümüz insanının genetik özellikleri ile karşılaştırılıyor. Bu karşılaştırmanın sonucunda günümüz Avrupalıların atasal grupları olan Avrupalı avcı-toplayıcılar ve Yakındoğu çiftçi göçmenler arasına, üçüncü ve yeni bir atasal grup ekleniyor: Kuzey Avrasyalı atalar. Bu atasal grup, günümüz Avrupalıların gen havuzuna, ayrıca bundan yaklaşık 15 binyıl önce Bering Boğazını kullanarak Avrasya’dan Kuzey Amerika’ya geçen toplulukların gen havuzuna da katkıda bulunmuş bir grup. Araştırmacılar neredeyse bütün günümüz Avrupalıların, bu üç atasal gruptan genlere sahip olduğunu belirtiyor. Bununla birlikte genetik katkının oranında farklılıklar var.
Örneğin Kuzey Avrupalılar daha çok oranda avcı-toplayıcı genetik katkısına sahipken, Güney Avrupalılar daha çok Yakındoğu çiftçi göçmenlerin genetik katkısına sahip. Fakat üçüncü atasal grup olan Kuzey Avrasyalılardan nasıl genetik katkı alındığı henüz bilinmiyor, ancak düşük oranlarda da olsa bütün Avrupalılarda Kuzey Avrasya genetik katkısı mevcut. Bir şekilde neolitik devrim olan tarımsal üretim biçiminin ortaya çıkmasından sonra, Kuzey Avrasyalılar ile Avrupalılar arasında bir genetik etkileşim gerçekleşmiş olmalı. Araştırmacılardan biri olan Tübingen Üniversitesi’nden Johannes Krause bu çalışmayı şu şekilde sonlandırıyor: “Bizler atalarımızın kompleks genetik ilişkilerini anlamaya daha yeni başladık. Atalarımızın kalıntılarından elde edeceğimiz genetik bilgi bizlerin tarihöncesi geçmişini aydınlatacak.”
Daha fazla bilgi için kaynak: Lazaridis et al., 2014; “Ancient human genom es suggest three ancestral populatıons for present-day Europeans”, Nature 513, 409-416.
