12 milyon yıl önce Afrika-Arap Levhası’nın Avrasya Levhası’na çarpmasının ürünü olan Alp-Himalaya Deprem Kuşağı, depremselliği en etkin tektonik bölgelerden biridir (Şekil 1). Bu iki büyük tektonik levhanın arasında sıkışıp kalan İtalya, Yunanistan, Türkiye ve İran, deprem bakımında en etkin ülkeler sıralamasına girmiştir. Bu ülkelerin coğrafyaları, tarihleri ve kültürleri üzerinde depremlerin neden olduğu acı kayıplar ve izler vardır.
Alp-Himalaya Deprem Kuşağı’nın depremselliği yüksek bir parçası olan Bitlis-Zağros Bindirme Kuşağı (BZBK), genellikle Doğu Toros Dağları’nın güney eteklerini izleyerek doğu-batı doğrultusunda uzanmaktadır. Maraş ve Adıyaman çevresinden başlayan bu kuşak, Çüngüş-Ergani-Lice-Kulp- Sason-Kozluk ve Pervari’den geçerek KB-GD yönünde İran’da Zağros dağlarını izleyerek Oman Körfezi’ne kadar uzanır (Şekil 1). Jeolojik, sismolojik ve jeodezik araştırmalar Afrika-Arabistan Levhası’nın, kuzeyde konumlanan Avrasya Levhası’na doğru hareketinin yılda 30 milimetreye ulaştığını göstermektedir. Bu süreçte, Arap Levhası, Pakistan ve İran’ın Makran boyunca Avrasya Levhası’nın sıkıştırmakta, bu hat boyunca yerkabuğu kalınlaşmakta ve yükselmektedir.
Afrika-Arap levhalarının bölgede yarattığı sıkışma gerilimi Doğu Anadolu ve İran’ın genelinde çok sayıda depremlere neden olur (Şekil 2). Bitlis-Zağros Bindirme Kuşağı boyunca olan depremlerin odak mekanizması çözümlerinden elde edilen ters fay bilgileri, bindirme hareketlerinin günümüzde sürdüğünün ve çok etkin olduğunun sismolojik kanıtlarıdır. EMSC deprem arşivinden aldığımız ve haritaladığımız deprem dağılımları (Şekil 2), Arap Levhası’nın Doğu Anadolu ve İran’ı kuzeye doğru sıkıştırmayı sürdürdüğünün en açık bilimsel kanıtlarıdır. Genellikle sığ depremler olmakla birlikte zaman zaman orta derinlikli depremlere de rastlanmaktadır. Deprem bakımından oldukça etkin olan Bitlis-Zağros Bindirme Kuşağı (Şekil 2) üzerinde orta/kuvvetli büyüklükte depremler (4-6 büyüklüğünde) yaygın olmasına rağmen, büyük (7 veya daha büyük büyüklükte) depremler daha az olmaktadır.
1 Temmuz 2022’de art arda 6.1 ve 6.2 büyüklüğünde depremler oldu
Bandar Abbas bölgesi Bitlis-Zağros Bindirme Kuşağı’nın üzerindedir ve çok sık depremlerle karşılaşmaktadır. 1 Temmuz 2022’de küresel saatle 21:32’de 6.1 büyüklüğündeki kuvvetli bir depremle Hürmüzgân eyaletine bağlı Bender Hemir ve Bender Lenge şehirleri çevresinde deprem etkinliği başlamıştır (Çizelge 1). Artçı depremlerle sürerken, 113 dakika sonra, bu depremin 15 km doğusunda 6.2 büyüklüğünde bir deprem daha olmuştur (Şekil 3). 113 dakika arayla oluşan 6.1 ve 6.2 büyüklüğündeki depremlerin odak mekanizma çözümleri doğu-batı doğrultulu bir bindirme fayının harekete geçtiğini göstermektedir. Bu iki kuvvetli depremin 113 dakika arayla olmaları sismoloji literatüründe az rastlanır bir olaydır. Artçı depremlerin dağılımının, 6.1 ve 6.2 büyüklüğündeki depremlerin konumuna göre (ilksel veriler) derinlik, odak mekanizması çözümü ve konumları incelendiğinde, güneye doğru ortalama 45-50 derece ile dalan ve doğu-batı doğrultusunda uzanan bir bindirme fayının oluştuğu söylenebilir. Ancak depremlerin daha ayrıntılı konum ve derinlik hesapları yapıldığında daha kesin değerlendirmeler yapılacaktır.
1 Temmuz 2022 tarihi itibariyle ortaya çıkan bu deprem etkinliğine benzer etkinlikler, bölgede daha önceki yıllarda da çok sayıda gözlenmiştir. Yukarıda verdiğimiz şekillerden ve açıklamalardan da anlaşılacağı gibi, sismolojik bulgular Arap Levhası’nın İran Levhası’nı son 12 milyon yıldan bugüne kadar sıkıştırmayı sürdürdüğünün kanıtlarını ortaya koymaktadır.
Afrika ve Arap levhalarının neden olduğu hareketler, Anadolu Levhası ve İran Levhası’nın iç bölgelerine de yayılmakta, çeşitli türlerde fay hareketleri oluşturmakta ve çok sayıda küçük depremler yanı sıra zaman zaman kuvvetli ve hatta büyük depremler tetiklemektedir.
Kaynaklar
1) Eyidoğan, H., 1980, The source parameters of the Lice, Turkey earthquake of September 6, 1975, In Individual Studies by Participants at the I.I.S.E.E, 16, 107-130.
2) Eyidoğan, H., 1983. Bitlis-Zağros kıtasal çarpışma kuşağı boyunca etkin sığ deformasyonlar ve depremler arasındaki ilişkiler, Deprem Araştırma Bülteni, 43, 63-99. http://deprem.afad.gov.tr/depremdokumanlari/1909
3) https://www.researchgate.net/publication/343962770_Turkiye%27nin_Diri_Fay_Yapisi_ve_Depremsellik_Ozellikleri
4) https://scholar.google.com.tr/citations?view_op=view_citation&hl=en&user=UlAChAgAAAAJ&cstart=200&pagesize=100&sortby=pubdate&citation_for_view=UlAChAgAAAAJ:e5wmG9Sq2KIC
5) https://www.cumhuriyet.com.tr/dunya/iranda-61-ve-63-buyuklugunde-iki-deprem-daha-meydana-geldi-1953585?utm_medium=Slider%20Yanı%202li&utm_source=Cumhuriyet%20Anasayfa&utm_campaign=Slider%20Yanı%202li
6) EMSC, 2022. https://www.emsc-csem.org/Earthquake/?filter=yes
