Ana Sayfa 220. Sayı Doktor Besim Ömer Bey’in İki Paralık Keyfine Tercüman

Doktor Besim Ömer Bey’in İki Paralık Keyfine Tercüman

279

Naci Sadullah soruyor, Doktor Besim Ömer Bey, yanıtlıyor:
– İçki içmez misiniz ?
– “Katresi haram” fikrinde değilim. Yemeklerde biraz şarap içerim. Nefis etle kırmızı şarap iyi gider. Fakat zeytinyağlı pırasa ile gitmez tabii !
– Sigara?
– Sigarayı bırakmış bulunuyorum. Fakat eskiden içerdim. Bu sualle benim bam telime dokundunuz. Benim sigaraya alışışım o kadar gariptir ki…
Ben Avrupa’ya gittiğim zaman dehşetli bir tütün aleyhtarı idim. Orada Tütünle Mücadele Cemiyeti
(Société française contre l’Abus du Tabac) vardı. Bu çatısı altında bir çok değerli alimler toplanmış bir teşekküldü. İntisap ettim, orada konferanslar verdim. Münakaşalara giriştim. Onlar,
– Fransa’da çok tütün içilir. Çünkü, müskirat münebbihdir (uyarıcı), tütün münevvim (uyutucu).
İçki ile tahrik olunan asabı yatıştırmasıdır ki, sigaranın rağbetini temin eder! diyorlardı.
Ben, – Türkiye’nin içki girmemiş köyleri vardır ki, sekenesi yediden yetmişe kadar tütün tiryakisidir! Cevabını verdim. Kani olmadılar. Neyse tafsilat lüzumsuz.
Bir gün, hararetli bir içtimadan sonra, ilk defa onlarla beraber bir kahveye girdik, oturduk.
O, tütün aleyhine söylemedik lakırdı, tütünü dünya yüzünden kaldırmak için düşünmedik çare bırakmayan alimlerin hepsi birden ceplerine saldırıp sıgaraları çıkarmazlar mı ! Hayretimi görenlerden birisi bana döndü, kulağıma:
– Orada kafi derecede konuştuk, dedi, dimağın dinlenmeye ihtiyacı var. Çok görme !
İşte o günden sonra ben de dimağı dinlendirmeye başladım. (1)

Besim Ömer Kızılaycı idi, Yeşilaycı değil
Dr. Besim Ömer Akalın’ın (1862-1940), Sağlık Bilimleri Üniversitesi tarafından yeniden yayımlanan Mükeyyifat ve Müskiratdan Tütün adlı kitabıyla ilgili birkaç bibliyografik bilgi vermek gerekiyor. (2)
Bu kitapçık Rumi 1304 yılı içinde, Arakel Efendi Tozlıyan’ın Osmanlı Kütübhanesinin 13. ve 14. kitapları olarak iki parça halinde yayımlanmıştır (sayfa numaraları devamlıdır).
Besim Ömer, tütün konusundaki derlemesini, Paris’e giderken yayımlanmak üzere kitapçı Arakel Efendi’ye bırakmıştır. Kitabın kapağında yer alan “Tütün bir semm-i katildir” sözü, Dr. Besim Ömer’e değil, Arakel Efendiye aittir. Arakel Efendi’nin, diziye verdiği başlıkda “mükeyyifat” ile “müskirat” birleştirilmiştir. Besim Ömer önsözünde üç kitabının başlıklarını: Mükeyyifatdan: Tütün, Müskirat ve Mükeyyifatdan: Afyon, Esrar, Çay, Kahve (konuların kitaptaki sırasına uygun) olarak vermiştir.
Dizinin ikinci kitabında Rumi 2 Nisan 1304 (14 Nisan 1888); üçüncü kitabında, Paris fi 7 Mayıs 1304 (19 Mayıs 1888) tarihi vardır.(3) Tütün kitabının SBÜ yayınında bu tarih (1304) Hicri sanılarak 1886 olarak çevirilmiştir (s. v). Dr. Besim Ömer Bey’in aynı dizide SBÜ tarafından yayına hazırlanan ikinci kitabı Müskirât ve Mükeyyifâtdan Afyon, Kahve, Çay, Esrâr başlığını taşımaktadır.(4)
Mükeyyifât ve Müskirâtdan Tütün adlı kitabın daha önce yayımlanmış tam bir transkripsiyonu vardır.(5) Bu kitap SBÜ yayınının kaynakçasında gösterilmemiş olmasına karşın, iki yayında biribirinin kopyası çeviri hataları vardır !
Arakel Efendi Tozlıyan (ö. 1912), Tabip Yüzbaşı Besim Ömer Bey’in kitabını yayımladığında, onun Paris’te tütün karşıtlarının uluslararası kongresine (Congrès international contre l’Abus du Tabac, Paris, 8-11 juillet/Temmuz 1889) katıldıktan sonra tütünle pekala “ülfet eyleyeceğini” bilemezdi :
Elhasıl, muharrir-i mumaileyh şu eserlerile bu zehr-i cihangirin taht-ı hükm ve tesirinde bulunan tütün tiryakilerini bile ikna, ve henüz mübtela olmıyanları da mümkün mertebe ikaz ve ikrah edecek derece delail-i kaviyye-i muknia ile isbat etmekde olduğundan, şu eserin mütalaası, gerek tütün beliyyesine mübtela olan ve gerek anın su-i tesirinden kamilen emin olmıyan herkesce dahi mucib-i intibah olacağı şüphesizdir” (Tütün, 1888, s. 1-2).
SBÜ yayınlarında, Besim Ömer Akalın’ın yaşamöyküsü yeterince araştırılmadığı için, aynı minvalde
bir önsöz okuyoruz : “Dr. Besim Ömer eserinde, tütünün insanlığın katili olduğunu belirtmekte, tütün üreticilerinin vahşi bir düşünce içerisinde insanlığı; çocukları, gençleri kandırmak için çeşitli metotlar kullandıklarını ifade etmektedir” (s. v).
Dr. Besim Ömer’in yemeklerde keyifle şarabını içtiğini Yedigün dergisinin muhabirine anlattığını yıllarda, Dr. Fahrettin Kerim de (Gökay), İçki Düşmanı Gazete’sinin kapağına koyduğu resmiyle onu
Yeşil Hilal/Yeşilay saflarında göstermeğe çalışıyordu.(6)

Vulgarizasyondan Romanizasyona
Dr. Besim Ömer, ele aldığı genel sağlık konularını Fransızca’dan yaptığı derleme ve çevirilerle eğitimli okurun anlayacağı düzeyde özetleyerek yeniden kaleme alarak vülgarize eder. Dili günümüz Türkçesinden oldukça farklıdır ve kullandığı pek çok terim ve terkibi anlamak için orijinallerini bilmek gerekir. Örneğin, Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü’nde (TTK, 2004) yer almayan, astrenjan /astringent anlamındaki “kâbız” sözcüğünün karşılığı: tutan, büzücü, peklik olarak verilir (Devellioğlu, Kanar, vd.).
SBÜ yayını (Mükeyyifat ve Müskiratdan) Tütün ve Afyon, Kahve, Çay, Esrâr kitaplarında metin sadeleştirmesi yapılmadığı halde, bir sözlük hazırlamak zahmetine de girişilmemiştir. Besim Ömer’in 128 sayfalık cep boy Tütün kitapçığının Kültüral & Koç Giannopoulos yayınındaki sözlüğünde yaklaşık 1.700 isim ve terimin tanımı verilmiştir. (Bu sözlükte “Onçiya” : oncia, ons ve “Berş” :  afyon şurubu, gibi sözcüklerin bulunmadığına bakılırsa, Türkçe açıklama gerektiren sözcük sayısı 2.000’e yaklaşır.)
SBÜ yayınlarında transkripsiyona özenildiği halde önemli çeviri hataları vardır. Örneğin, yazımı aynı olan hurmet (haram) sözcüğü ile hürmet (saygı) biribirine karıştırılmıştır (Tütün, s. 80):
Bulunur onda dûr ile hürmet (Dipnotta sadeleştirme : Ondan uzaklaşarak ancak hürmet görülür).
Doğru okunuşu: Bulunur anda dürlü hurmet (Türkçesi: Onda türlü haram bulunur).
Aynı metinde (s. 156), “hunnak-ı sadr” ile birlikte geçen üç hekimin adı (Gélineau – Beau – Peter) bilinemediği için, yerlerine bir Fransızca karşılık (angine de poitrine) uydurulmuştur!
Ayrıca, (Tütün, s. 44) “diyar-ı âdem”; doğrusu: diyar-ı adem (yokluk diyarı).
(s. 110) “kana ve ihtilat-ı saireye”; doğrusu: kana ve ahlat-ı saireye (hıltlar).
(s. 202) “nikotin takdir ve istihsali”; doğrusu: taktir (distilasyon, damıtma).
SBÜ yayını Mükeyyifât ve Müskirâtdan Afyon, Kahve, Çay, Esrâr adlı kitabında, kahvenin müsekkin olmadığını bilen her okurun yadırgayacağı bir çeviri hatası vardır:
(s. 98): “Meyvesinde iki ‘müsekkin’ vardır ki, her birinde birer kahve danesi olub…”
Buradaki sözcüğün doğrusu ‘mesken’dir ve kompartman karşılığında kullanılmıştır (Fransızca metinlerde: “deux compartiments différents du grain de café”). İlginç olan, aynı hatanın,
daha önce yayımlanan Kültüral & Koç Giannopoulos çevirisinde yapılmış olmasıdır.(7)
SBÜ yayınında geçen (s. 102), “Mirşan-ı zarifan” tamlamasının “Müberrişân-ı zarîfân”
(arap alfbesindeki ye harfinin be) olarak yanlış okunduğunu görüyoruz ve yine aynı okunuşa
Kültüral & Koç Giannopoulos (s. 114) çevirisinde rastlıyoruz ?
Okuma hatalarına başka örnekler:
(s. 10) “ateşriz-i iştigal”; doğrusu: işti’al (alevlenme).
(s. 94) “Kanda kaldığı”; doğrusu: Kande kaldı ki.
(s. 68) “ceviz mukayyi’i”; doğrusu: cevz-i mukayyi’yi.
(s. 30) “asayiş ü esved gi[b]i midir ?” doğrusu: esved key midir ?
1871’de Paris barikatlarda ölen kimyacı Anselme Payen’in adı ise “Paienne” olarak çevirilmiştir.
Sonuç olarak, bir inceleme ya da değerlendirme içermeyen, notlarla açıklanmamış ve Türkçe sözlüğü olmayan metinler stajyer düzeyinde transkripsiyon egzersizleri olarak okunabilir. Ancak, bu türden kitaplar için sarfedilen paralar, hatırısayılır bir bölümü tütün gibi mükeyyifattan alınan vergilerin üniversite bütçelerine aktarılmış fasıllarından “duhan misillu ber-heva“ olmuştur, desek yeridir.

DİPNOTLAR
1) Naci Sadullah (Danış), “Doktor Besim Ömer Paşanın Evinde”, Yedigün, No. 52, 7 Mart 1934, s. 7-9, 22.
2) Doktor  Besim Ömer, Mükeyyifât ve Müskirâtdan Tütün, yay.haz. C. Erdöl, ed. A.Z. İzgöer, Arapça-Farsça çeviri R. Tuğ, İstanbul, Sağlık Bilimleri Üniversitesi, 2022 (17×24 cm., ciltli, xiv+273 s., tıpkıbasım, transkripsiyon, kaynakça, indeks).
https://www.sbu.edu.tr/FileFolder/Dosyalar/eb408a43/2022_2/tutunkitosmic1-544f7230.pdf
3) Doktor Yüzbaşı Besim Ömer, Mükeyyifat ve Müskiratdan Afyon, Kahve, Çay, Esrar, İstanbul Mahmud Bey Matbaası, 1305, s. 2.
4) Doktor  Besim Ömer, Müskirât ve Mükeyyifâtdan Afyon, Kahve, Çay, Esrâr, yay.haz. C. Erdöl, ed. A.Z. İzgöer, İstanbul, Sağlık Bilimleri Üniversitesi, 2022 (17×24 cm., ciltli, xii+213 s., tıpkıbasım, transkripsiyon, kaynakça, indeks).
5) Dr. Besim Ömer’in Kaleminden Tütün, Kahve, Çay, haz. Z. Kültüral ve A. Koç Giannopoulos, Konya Palet yay., Mart 2021.
6) İçki Düşmanı Gazete (İstanbul), sayı 3, Mart 1933 (kapak).
7) A. Koç Giannopoulos ve Z. Kültüral, “Dr. Besim Ömer’in Kaleminden Kahve”, Türük (Bolu), sayı 21, Haziran 2020: 5-6; Z. Kültüral ve A. Koç Giannopoulos (2021), s. 113-114.

Önceki İçerikYaz Bitmeden
Sonraki İçerikİmkansız Bulmaca!