4 Kasım 2022 sabah 08:30 sularında telefonum çaldı. Bir televizyon kanalından arıyorlar. İzmir Buca’da bir deprem olmuş, bu konuda benden bilgi almak istediler. Benim cep telefonumda depremlerle ilgili birkaç ulusal ve uluslararası deprem merkezinin uygulaması var. 4.0 ve daha büyük ve Türkiye ve çevresinde olmuş depremleri uyarmaya ayarlı. Ancak sesleri kısık olduğundan haberim olmadı. Dolayısıyla TV’den aranıp öğrenince hemen Buca merkezli depremle ilgili bilgileri farklı deprem merkezlerinden taradım. Bu depremle ilgili bilgi ve bulgularımı aşağıdaki başlıklarda paylaşıyorum.
Deprem nerede oldu?
Deprem, saat 03:29’da olmuştur. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü (KRDAE) yerel büyüklüğü (ML) 5.1, sismik moment büyüklüğünü (Mw) 4.9 ve derinliğini ise 4.5 km veriyordu. Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı AFAD sismik moment büyüklüğünü 4.9 , derinliğini ise 14.5 km olarak veriyordu. KRDAE ve AFAD’ın deprem derinlik bulguları arasında 10 km bir fark vardı. AFAD’a göre depremin dış merkezi Dokuz Eylül Üniversitesi Gaziemir yerleşkesinin 3 km güneyindeydi. Deprem büyüklük sınıfı olarak orta kuvvette bir depremdi. Bölge, yoğun bir yerleşme alanı olup çeşitli yüksekliklerde ve türlerde bina stokuna sahipti. Basına düşen haberlere göre 2 kişi camdan atlamış ve vefat etmişti. 5 kişi yaralanmıştı. İlk açıklamalara göre en az 20 binada çatlaklar vardı ve bir caminin minaresi devrilmişti.
Depremin olduğu bölgenin deprem özellikleri nedir?
Batı Anadolu deprem bakımında Türkiye’nin en etkin alanlarından biridir. Yerkabuğunun kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda genişlediği ve güneybatıya doğru ilerlediği bir tektonik ortam oluşmuştur. Bölge çeşitli yönlerde doğrultu atımlı ve normal faylarla donanmış ve zaman zaman büyüklüğü 7.0’ye varan depremler oluşturmuştur. Geçmiş yüzyıllarda çok sayıda hasara ve can kayıplarına neden olan depremler tarihsel belgelere geçmiştir (Şekil 1). Her yıl yüzlerce küçük, onlarca orta kuvvette depremler olmaktadır. 4 Kasım 2022’de Buca yakınında olan deprem de bu etkinliklerin bir parçasıdır.
4 Kasım 2022 depremi hangi fayla ilişkili?
MTA’nın hazırladığı aktif fay haritası ve son yıllarda yapılan araştırmalar (Emre ve diğ., 2018) sonucunda Türkiye ve yakın çevresinde çeşitli uzunluklarda ve özelliklerde olan 485 adet etkin (diri) fay vardır http://yerbilimleri.mta.gov.tr/anasayfa.aspx . İzmir ve çevresinde karada ve denizde çok sayıda ve çeşitli büyüklüklerde deprem etkinliği oluşturacak etkin faylar bulunmaktadır. 4 Kasım 2022 depreminin konumu ve odak mekanizması çözümü incelediğinde (Şekil 2), depremin çevresindeki hangi fayla ilişkili olduğuna karar vermek zordur. Deprem odak mekanizması çözümüne göre deprem normal fay bileşenine sahip olan hareket KG doğrultusunda sol yönlü veya DB doğrultusunda sağ yönlü olan bir fay ile ilişkili olabilir. Tuzla Fayı ve Dağkızılca Fayı sağ yönlü doğrultu atımlı olarak tanımlanan faylardır (Şekil 2; Emre ve diğ., 2018). İzmir Fayı ve Nifdağı Fayı ise normal faylar olarak tanımlanmıştır. Bu depremin odak mekanizması çözümü baskın bir doğrultu atım bileşeni sergilemektedir. Her ne kadar Türkiye diri fay haritası üzerinde gösterilmiyorsa da, depremin Buca göletinden başlayıp Gaziemir’e doğru uzanan ve Buca güneyinden geçen doğu-batı uzantılı ve 5 km uzunluktaki Buca Fayı ile ilişkili olduğuna dair bir öneri vardır.
Deprem çok mu şiddetliydi?
Yayın organlarından gelen bilgilere bakınca depremin çok geniş alanda hissedildiği ve kısa sürdüğü anlaşılıyordu. Deprem orta kuvvetteydi ancak yoğun yerleşim bölgesinin içerisinde olunca çok sayıda kişi tarafından hissedilmiş ve 30 Ekim 2020’de Sisam Adası civarında olan 7.0 büyüklüğündeki depremin travması nedeniyle İzmir’de bir panik havası oluşmuştu.
Depremden hemen sonra Avrupa-Akdeniz Sismoloji Merkezi’nin (EMSC) İzmir ve çevresinde yaşayan ve depremi algılayan 1.639 deprem tanığından akıllı telefonlar üzerinden aldığı bilgilere göre depremin merkezine yakın alanlarda deprem şiddeti (maksimum şiddet) ortalama beş (V) ve altı (VI) arasındaydı (Şekil 3). Ancak deprem tanıklarının hissettikleri sarsıntı şiddeti ve çevrelerindeki eşyaların hareketlerinden gözlemledikleri olay bildirimlerinde yedi (VII) şiddete kadar ulaşan bildirimler de vardı (Şekil 3). Deprem merkezinden 50 km’ye kadar uzaklıklarda bulunan deprem tanıkları uyandıklarını belirtmişlerdir. Tanıklar depremin kısa ve oldukça şiddetli sarstığını bildiriyorlardı. EMSC topladığı şiddet bilgilerine dayanarak deprem merkezinden belirli uzaklık aralıklarında ortalama olarak kaç kişinin hangi oranda deprem şiddetine maruz kaldığını belirledi (Tablo 1). Buna göre, ortalama 1 milyon 300 bin kişinin 5.4 değerinde deprem şiddetine maruz kaldığı olası görünüyor. Diğer şiddet değerleri için etkilenen nüfus sayısı Tablo 1’de verilmiştir.
Depreme en yakın noktalardaki deprem tanıklarının “çok şiddetli” tanımı yanı sıra daha az şiddet tanımları da bildirilmişti. Örneğin depremden 10 km uzakta olan bazı tanıklar yedi (VII) şiddet bildirirken aynı uzaklıkta başka tanıklar üç (III) şiddeti bildirmişlerdir (Şekil 3). Bu duruma bir çok deprem de karşılaşılmaktadır. Eğer, deprem konutlarında bulunan birkaç kişi tarafından hissedilir ve dinlenme halindeki insanlar bir titreşim veya hafif bir sallantı hissederse, bu durum III’üncü derece şiddet olarak tanımlanır (Şekil 4).Yedinci derece şiddet (VII) durumunda çoğu insan korkar ve dışarıya kaçmaya çalışır, mobilyalar sarsılır veya hareket eder, bir çok nesne raflardan düşer. İyi inşa edilmiş pek çok evde orta derecede hasar oluşur. Duvarlarda küçük çatlaklar, sıva düşmeleri, bacaların bazı kısımlarında düşme olabilir (Şekil 4). Eski binalarda ise duvarlarda büyük çatlaklar olur ve bazı dolgu duvarlar çökebilir. He ne kadar Buca ve çevresinde hasar tespit raporları yayınlanmamışsa da, çok sayıda binada orta derece hasar raporları hakkında bir bilgi ye ulaşılamamıştır. Bu durum, yedi (VII) şiddetine ait bildirimlerin abartılı olduğunu göstermektedir. Ayrıca, genel olarak 4.9 büyüklüğündeki bir depremde merkeze yakın alanda (makrosismik bölge) hafif hasar dışında orta hasar beklenmez. Bu depremde yıkılan tarihi caminin bazı yapısal değişikliklere uğradığı ve cami minaresinin daha sonra 1954’de inşa edildiği bilinmektedir (Bkz. Ek 1).
Çeşitli uzaklıklarda bulunan deprem tanıklarının oldukça farklı şiddet değerleri tanımlayabilmesinin nedenleri; tanıkların içerisinde bulundukları bina türü (betonarme, yığma, ahşap), bina yükseklikleri, zemin özellikleri ve eşyaların özellikleri olabiliyor. Nitekim kuvvetli ve büyük deprem yaşanan bölgelerde birbirine yakın yapıların çok farklı hasarlara maruz kaldıkları gözlenmektedir. Bazen tanıklar hissettikleri hareketleri abartma ve azımsama gibi değerlendirmeler de yapabilmektedirler.
Depremi kaydeden ivme kayıtçıları ne ölçtü?
4 Kasım 2022 4.9 büyüklüğündeki depremin AFAD tarafından İzmir ve çevresinde kurulmuş ve işletilen ivme kayıtçılarından elde edilen maksimum ivme verileri değerlendirilmiş ve deprem tanıkları tarafından rapor edilen şiddet değerleri ile karşılaştırılmıştır (Şekil 5).
Maksimum ivmenin uzaklıkla değişimi incelendiğinde maksimum ivmenin Karabağlar’da ivmenin 208 cm/s2’ye, Buca’da 147 cm/s2’ye ve Narlıdere’de 113 cm/s2’ye ulaştığı gözlenmektedir. Tablo 2’ye göre Karabağlarda şiddet yedi (VII) değerine ulaşma noktasına gelmektedir. Bu bölgede orta hasar tespiti var mıdır bilmiyoruz. Şekil 6 Tablo 2’ye göre Narlıdere, Buca, Konak ve Gaziemir’de kaydedilen maksimum ivmeler hafif hasar potansiyeli olan alanları göstermektedir.
EK 1:Konak, Kubilay mahallesindeki Selahattinoğlu Cami 1800’lü yıllarda yapılmış, 1893 veya 1894 yılında yanmış ve daha sonra Bezzaz Hacı Ali Fuat Efendi tarafından imar ettirilmiştir. Caminin minaresi, 1 Ocak 1954 tarihinde tuğladan yaptırılmıştır. Cami gördüğü birçok onarım sonrası özgün mimarisini kaybederek bugünkü şeklini almıştır. https://www.visitizmir.org/tr/Destinasyon/14814
