Kıtaların da yeryüzündeki diğer tüm nesneler gibi sürekli bir devinim halinde olduğu fikri, her ne kadar bilimsel olarak kanıtlanmış olsa da, çoğu kişi tarafından kavranması oldukça güç bir olgudur.
Peki kıtalar nasıl hareket eder? Bu soruyu 50 Soruda Yer’in Evrimi (1) kitabında Mehmet Sakınç şu sözlerle yanıtlıyor:
Kıtalar hareket eder mi?
“Kıta ve levha hareketleri, canlı evriminin temelidir. Biyolojik evrimden bahsederken jeolojik evrimle iç içe olduğunu unutmamamız gerekir. Biyolojik evrimi anlayabilmek için levha hareketlerini ve bu hareketlerin anlaşılmasını sağlayan levha tektoniği kuramını iyi bilmemiz gerekir.
“Yerkabuğu oluştuktan sonra kıtalar da hareket etmeye başlamıştır. Bu hareket milyarlarca yıldır devam etmiştir ve halen devam etmektedir. Gelecekte de sürecektir.
“Kıtaların ve levhaların hareketlerine neden olan magmadaki konveksiyonel ısı dolaşımlarıdır. Kırılmış litosfer parçaları (levhaları; okyanusal ve kıtasal kabuk) astenosfer üzerinde bir sal gibi yüzmekte ve bazen de birbirleriyle çarpışmaktadır. Bu çarpışmalarda her iki levha birbirlerine göre bazı özel konumlar kazanabilmektedir.
“Kıtalar ya da levhaların hareket ettiği fikri, 16. yüzyılda kıta şelflerinin yükseldiği düşüncesiyle köken bulmuş bir fikirdir. Buradan yola çıkarak kıtaların kayması teorisi, 1912’de, A. Wegener tarafından ortaya atılmış ve sonrasında yapılan derin deniz araştırmaları bu düşüncenin çok daha fazla gelişmesini sağlamıştır. 1960’lı yıllarda levha tektoniği kuramı ortaya atılmıştır. Bu kuram madenlerin, petrolün nasıl oluştuğu gibi birçok problemin çözümüne ışık tutan bir teori ve giderek gerçek olarak kabul görmüş ve bilimsel araştırmalarda ön sıradaki yerini almıştır.
“İlk kara parçacıklarının oluşmaya başladığı Arkeen Dönem’den başlayarak, kıtalar hiç yerlerinde durmamış, devamlı yer değiştirmiştir. Bu yer değiştirme zaman zaman küçük levhaların birleşerek daha büyük levhaları ya da kıtaları oluşturması şeklinde ya da zaman içinde büyük süperkıtaların parçalanarak daha küçük levhalara ya da kıtalara ayrılması şeklinde olmuştur.
“Kıta hareketlerine genel olarak bakalım. Prekambriyen’de oluşmaya başlayan kıtalar, Paleozoyik süresince bir birleşme, bir bütün şekline gelme yönünde hareket etmişlerdir. Sonunda Pangea’nın, tek kıtanın oluşmasıyla, bu bütünleşme süreci sona erecektir. Daha sonra Mesozoyik Zaman’da, bu süperkıta tekrar parçalanma sürecine girecek ve günümüzdeki birçok kıtanın şekillenmesi bu zaman aralığında gerçekleşecektir. Kıtalar biçimlenirken okyanuslar da biçimlenecektir. Mesozoyik’e Okyanuslar Dönemi de diyebiliriz. Örneğin, Atlantik Okyanusu ve Yeni Tetis Okyanusu bu zamanın denizleridir. Üçüncü Zaman Kenozoyik’deyse, hemen hemen günümüze benzer bir coğrafya dikkati çeker. Kıtalar bugünkü görünümlerine benzer şekiller kazanmıştır. Bu dönemin biyolojik evrimle ilişkisi son derece fazladır. Özellikle kıtalar ya da levhalar arasında oluşan karaköprüleri, Kenozoyik’in dominant canlı topluluğu olan memelilere göç yolları oluşturmuştur. Bunun sonucunda tüm kıtalara yayılan memeliler, inanılmaz bir biyolojik çeşitliliğe ulaşmışlardır.
“Günümüzde deprem ve volkanik faaliyetler, kıtaların hareketlerinin devam ettiğinin en güzel göstergesidir. Bu hareketleri insan fark edemez, ama hassas ölçümler, örneğin Anadolu Levhası’nın her yıl 2,5 cm gibi bir hızla batıya doğru hareket ettiğini göstermektedir. Bunun benzeri daha birçok olay, levhaların ya birbirinden uzaklaştığını ya da birbirlerine yaklaştığını açıklamaktadır.”
Kıtaların nasıl oluştuğu, hareket ettiği ve gelecekte nasıl görünebileceğine dair bu güzel görsel çalışmayla bitirelim.
Kaynaklar:
1) Sakınç, Mehmet, 50 Soruda Yer’in Evrimi, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, İstanbul 2012, ss. 53-55.
2) “Earth 100 Million Years From Now” SpaceRip Youtube sayfası, 12 Şubat 2010.
