Ana Sayfa Dosya Mağrip çöllerinde erkek kılığında bir kadın: Isabella Eberhardt

Mağrip çöllerinde erkek kılığında bir kadın: Isabella Eberhardt

1752

Gazeteci-yazar Isabella Eberhardt, 1904’de, Cezayir’de ani bir sel baskınında boğularak öldüğünde, 27 yaşındaydı. Yıllarca Mağrip’de erkek kılığında dolaşmış, Müslüman erkeklerle dostluklar kurmuş ve inançlarını benimsemişti. Yaşamı boyunca Arapların haklarını savunmuş olsa da, ölümüne yakın Fransız sömürgecilerle işbirliği yaptı.

Eberhardt’ın ölümünden sonra,yayımlananlardan çok daha fazla metin yazdığı anlaşılır; yazarını öldüren çamurun içine gömülmüş ve okunmaz haldedirler. Çalıştığı Al-Akhbar gazetisinin yayıncısı Barrucand, hasarlı metinleri deşifre etmeye, boşlukları doldurmaya uğraşır. Metinler 1906’da “İslam’ın Sıcak Gölgesinde” (Dans l’ombre chaude de l’Islam) adıyla basılır.

İsabella Eberhardt 1877’de Cenevre’de doğmuştur. AnnesiNathalie kendinden 40 yaş büyük General Pavel de Moerder ile evlidir. 1871’de Moerder’den olan üç çocuğu ve çocukların öğretmeni anarşist ve nihilist Alexander Trophimovsky ile birlikte Rusya’yı terk ederek İsviçre’ye yerleşir. Augistin ve İsabella burada doğar. İsabella’nın babasının Trophimovsky olup olmadığı tartışmalıdır. Doğum belgesinde baba adı yoktur ve İsabella annesinin kızlık soyadını almıştır.

Cenevre’de çocukların hiçbiri okula gitmez, eğitimlerini Trophimovsky verir. İsabella, Fransızca, Rusça, Almanca ve kimi Arap dilleriyle, İtalyanca, Yunanca ve Latince öğrenir; tarih, coğrafya, felsefe ve resimde yetkinleşir. Asıl tutkusu ebediyattır. Trophimovsky toplumsal cinsiyet kalıplarınakarşıdır. Kardeşleri gibi İsabella da ata binmek, testereyle odun kesmek, ağır şeyler taşımak gibi erkeklere atfedilen işleri yapar. Saçları kısadır, erkek kıyafetleri giyer.

İsabella’nın1895’de yayımlanan ilk öyküsü Infernalia(“Şeytani”), bir kadın cesedine arzu duyan bir tıp öğrencisini anlatır. Dönemi için hayli cesaret gerektiren öyküNicolas Podolinsky imzasıyla yayımlanır. İslam dinine geçipMahmud Saadi adını alana kadar, Eberhardt’ın en sevdiği takma ad bu olacaktır.By Hook or by Crook (“Ne Yapıp Edip”) da provakatiftir, erkek eşcinselliğini konu edinir. Vision of the Maghrebise (“Magrip’in Vizyonu”) Kuzey Afrika’daki dinsel yaşamı betimler. Anlatılanlar, buralara henüz ayak basmamış biri için oldukça doğrudur. Kuzey Afrika’da Yabancı Lejyonu’na katılmış ağbisi Augistin’in gözlemlerine dayandığı düşünülür.

Mağrip topraklarına ilk adım

1897’deİsabella ve annesi Nathalie, Cezayir’in kıyı kenti Bone’da ev kiralarlar; İsabellayerel erkek kıyafetleriyle dolaşmaya başlar. Yasmina’yı bu süreçte yazar. Fransız bir subay tarafındanayartılarak fuhuş tuzağına düşürülen, yerli genç bir kadını anlatır.

İsabella, ülkesindeki İngiliz işgalini eleştirdiği için Paris’e sürgün gitmişMısırlı aydın Abu Naddara ile mektuplaşmaktadır. Onun kanalıyla tanıştığı Tunuslu zengin Abd El Wahab ile yazışmaları uzun süreli dostluğa ve sırdaşlığa dönüşür. Eberhardt ona, talihsiz doğumunu, yaşattığı hayal kırıklıklarına rağmen Augistin’e olan bağlılığını ve hepsinden özeli, bir Arapile kısa süren sözde evliliğini anlatır.Mektuplara genellikle İslami usul selamlamayla başlar ve Müslümanlığa övgülerle devam eder.

Nathalie 1897’de ölür ve Fatma Menoubia adıyla müslüman mezarlığına gömülür. 1898’de İsabella’nın anne bir kardeşi Vladimir de intihar eder. İsabellaCenevre’ye döner.Trophimovsky gırtlak kanseri olmuştur, onun bakımını üstlenir. Bone’da yaşayan Yahudi bir fahişeyi anlatan romanı Rakhil üzerinde çalışmaya başlar. Trophimovsky 1899’da ölünce İsabella Tunus’a döner. Kendini içki ve esrara vurmuştur, bir âşıktan diğerine koşar. Abd El Wahabile arası bozulur. El Wahab onun kötü ününün kendi adına halel getirmesindençekinmektedir, İsabella’ya verdiği önemli miktardakiborcu geri ister.

Eberhardt tekrar Avrupa’ya döner ve bir süre amaçsızca dolaşır. İzole olmak ve edebi malzeme toplamak niyetiyle, Sahara’nın kuzey kıyısındaki Ourgla’ya gelir. Ama sömürge yönetimi, güvenliği için endişelendikleri gerekçesiyle şehre girişini engeller. Eberhardt da El Qued’e gider, burada Slimane Ehnni adlı askerle tanışır. EhnniKadiriyye adlı Sufi topluluğunüyesidir,İsabella da onlara katılır.Kadiriyye tarikatının rakibi olan Ticani tarikatının bir üyesi, 1901’de Eberhardt’a  kılıçla saldırır. Onu sol kolu ve kafasından ağır bir biçimde yaralar. Saldırgan, Allah’ın ona “Müslüman topluluğunu bozan” bu travesti kadını öldürmesini emrettiğini söylemektedir. İsabella adamı sömürge yetkililerinin tuttuğundan şüphelenmektedir. Yetkililer Eberhardt’a güvenliği için sömürge topraklarını terk etmesini bildirir. Ehnni ile evlenebilse, o da Fransız vatandaşı haline gelecek ve kalabilecektir. Ama evlenmeleri için gereken izni, üstleri Ehnni’ye vermez.

İsabella Marsilya’daki Augistin’in yanına taşınır. Augistin ve ailesi yoksulluk içindedir. İsabella yaralı koluna rağmen, limanda hamal olarak çalışır, okuma yazma bilmeyen gemicilerin mektuplarını okur ve yazar. Birkaç ay sonra Ehnni Marsilya’ya tayin olur. Fransız topraklarında evlilik iznine gerek yoktur. Ehnni’nin arzusuna boyun eğerek döpiyes giyip peruk taktığı 1901’deki düğünle birlikte, İsabella Fransız vatandaşı olmuştur. Cezayir’e özgürce dönebilecektir.

Muhabirlik

Gazeteci Barrucand, Eberhardt’ın adını uğradığı saldırıyla duymuş ve sınırdışı edilmesini bir haberle eleştirmiştir. Sömürge yönetiminin uyguladığı insanlık dışı politikaları teşhir edecek, Arap yanlısıolacak, Arapça ve Fransızca iki dilde yayımlanacak, Al-Akhbar adlı bir gazete çıkarmak istiyordur. İsabella’nıngazetede çok işe yarayacağını düşünür. Eberhardt Barrucand’ın muhabirlik teklifini kabul eder.Barrucand ordunun Ehnni’yi bırakması için de araya girer, Ehnni sivil memur olarak atanır. İsabellaAl-Akhbar’da yayımlanan “Suç” (Criminel), “Kutsal Adam” (Marabout), “Yerli Kahramanlıkları”(Exploits İndigènes) öykülerinde, sömürge yönetiminin yaptığı haksızlıkları eleştirir. Avrupalı yerleşimciler öykülerden rahatsızdır. Yerli bir çiftçinin, haczedilmiş topraklarının yeni sahiplerinin tahıl ambarında yangın çıkarmasını işleyen “Suç”un yayımından kısa süre sonra, Ehnni’yi yerlilerden rüşvet almakla suçlayan imzasız bir mektup, yerel bir gazetede basılır. Ehnni aklanmasına rağmen, görevinden istifa eder ve Guergour’da iş bulur.

İsabella’nın romanı “Serseri” (Trimardeur), Al-Akhbar’da yayımlanmaya başlar. Konusu büyük oranda İsabella’nınve ağbisi Augistin’in kişisel tarihine dayanır. Rus öğrenci Orschanov, anarşist harekete katılır, gerçekleştirmek istediği tek şey özgürlük ve boğucu olarak tanımladığı sistemi devirmektir. Rusya’dan İsviçre’ye, oradan Marsilya’ya geçer; bir ayaklanmada kazara bir polis öldürür. Kuzey Afrika’ya kaçar ve Yabancı Lejyonu’na katılır. Rakhil gibi Trimardeur da tamamlanmamıştır.

Ajanlığa geçiş

Fas sanırına yakın Güney Oran’da, Fransız askerleriyle yerli çeteler arasındaki çatışmalar, bir Fransız kaptanın öldürülmesiyle zirve yapar.2 Eylül 1903’de El Moungar’da, olaylarla ilgisiz yüzden fazla insan öldürülür. Eberhardthaber yapmak için sahaya gider. Yabancı Lejyonu’nun içine girer ve günlük yaşamlarını not eder. Gözlemlerini“Bir Oryantal Yolculuk: Güney Oran” adıyla kaydeder.

Ain Sefra’daki karargâhda General Hubert Lyautey ile tanışır. General askeri güç kullanmak yerine ekonomik ilişkileri geliştirme gereğine inanmakta ve yerli kültürüne saygı duymaktadır.İsabella onun politikalarını “barışçıl sızma” olarak onaylar. Lyautey onu bir başbelası olarak gören yetkililerin aksine, İsabella’da bir ajan potansiyeli görmüştür. Yerli aşiret reisleriyle yakınlaşmak istemektedir; İsabella Arapçası, İslam kültürü ve önceden kurduğudostluklarla bu iş için biçilmiş kaftandır.Böylece Eberhardt, Fransız General ve Fas sınırındaki Knadsa Marabutları arasında irtibatı sağlayan ajan haline gelir.

Sonu da başı gibi trajedi

İsabella Ekim 1904’de, tekrarlayan ateş nedeniyle zayıf düşmüşve malarya ve olasılıkla frengi yüzünden tüm dişlerini kaybetmiş olarak Knadsa’dan ayrılır ve Ain Sefra’ya döner. Bir süredir görüşemedikleri Ehnni’den ona katılmasını ister. 21 Ekim 1904 günü, genellikle oldukça sakin olan Wadi Safra’da aniden bastıran şiddetli yağışla sel oluşur. Eberhardt da boğularakölen birçok insandan biridir. Ehnni konakladıkları yerden birlikte kaçtıklarını söyler. Lyautey askerlerine, cesedi bulmaları için nehir yatağını aramaları emrini verse de, Eberhardt’ın ölü bedenikaldığıevden çıkar. Eşinin iddiasının aksine, birlikte kaçmamışlardır.Gözler Ehnni’ye çevrilir; şüpheleri daha da arttıran Ehnni’nin cenazeye katılmayıp Guergour’a dönmesidir. Eberhardt’ın ölümü seçmiş, kaçtıktan sonra geriş dönmüşolabileceği de dile getirilir.İsabella günlüklerinde sık sık ölmeyi dilediğini yazmıştır.

Doğumu ve ölümündeki gizli kalmış yanlar, Eberhardt’ın yaşamını bir soru yumağı haline getirmiştir. Yaşamı müzikallere, oyunlara, belgesel ve filmlere konu edilir.Son yıllarda günlük ve metinlerinin yayımlanmasıyla Eberhardt akademik tartışmalarda da yer bulmaya başlar. Akademik ilgiyi üzerinde toplayan, onu öldürmeye kasteden saldırganının kelimeleriyle, döneminin kültürel kodlarında yarattığı “bozulmadır”. Kimlik, kültür bağlamlı ve feminist araştırmalara konu edilir.Aslında Eberhardt kadınmücadelesi yürütmemiştir, metinlerinde kadınlar için aşağılayıcı ifadeler bulunur. Erkek kıyafetleri giymesi cinsiyet rollerine bir karşı çıkıştan çok, Arap erkeklerin arasına eşit ve özgür şekilde karışabilmek gibi pratik nedenlerledir. Geleneksel olmayan bir hayat sürdürebilmesini ve dilediği gibi davranabilmesini de, bunu becerebilmiş diğer hemcinsleri gibi, orta (veya üst) sınıf bir Avrupalı olmasına borçludur.İsabella’nın sömürgecilerle suç ortaklığı yapması eleştirilmiştir, bu yazıyı derleyene göre eleştirilmelidir de. Eberhardt Fransızlara karşı Arapların haklarınısavunmakla birlikte, hiçbir zaman sömürgeciliğe cepheden karşı çıkmamış ve sonunda da işbirliğine gitmiştir.

Kaynaklar

– Lynda Chouiten (2012), “İsabella Eberhardt”, Dictionary of Literary Biography: Orientalist Writers içinde, Coeli Fitzpatrick, ss.59-66.

– Verna A. Foster (2007),“Reinventing Isabelle Eberhardt: Rereading Timberlake Wertenbaker’s New Anatomies”, Connotations: A Journal for Critical Debate 17 içinde: 109-128.

Önceki İçerikHoş geldin ‘Kitapçıl’
Sonraki İçerikAtlasta başka dişi ayak izleri
İÜ Eczacılık Fakültesi mezunu. Eczacı ve popüler bilim yayıncısı. Başta Bilim ve Ütopya ile Bilim ve Gelecek olmak üzere, #tarih, Roman Kahramanları, Papirüs, Aydınlık, Cumhuriyet Kitap Eki, Radikal Kitap Eki gibi dergilerde çok sayıda yazısı, söyleşisi ve çevirileri yayımlandı. "Savaş Emek Kitabı - Gel Ey Seher" adlı biyografik bir nehir söyleşi kitabı ve "Hayal Hızı Çetesi İnsanın Atasını Arıyor" adlı bir çocuk kitabı bulunuyor.